Ο μύθος της ψηφιακής δημοκρατίας

Η ανακάλυψη του Ιντερνετ θα αποδεικνυόταν περισσότερο σημαντική για τη δημοκρατία από ό,τι η ανακάλυψη της τυπογραφίας. Ηταν απλώς η προσδοκία που επηρέαζε την αντίληψη, μέσα στην ευφορία της περασμένης δεκαετίας; Αυτό μοιάζει να πιστεύει ο Ματ Χάιντμαν, που υπογράφει την πιο ενδιαφέρουσα μελέτη γύρω από τη σχέση του Ιντερνετ με τους χρήστες του και τον εκδημοκρατισμό της πολιτικής.

Ματ Χάιντμαν

Η ανακάλυψη του Ιντερνετ θα αποδεικνυόταν περισσότερο σημαντική για τη δημοκρατία από ό,τι η ανακάλυψη της τυπογραφίας. Ηταν απλώς η προσδοκία που επηρέαζε την αντίληψη, μέσα στην ευφορία της περασμένης δεκαετίας; Αυτό μοιάζει να πιστεύει ο Ματ Χάιντμαν, που υπογράφει την πιο ενδιαφέρουσα μελέτη γύρω από τη σχέση του Ιντερνετ με τους χρήστες του και τον εκδημοκρατισμό της πολιτικής.

Παραδέχεται ότι χαλάει το πάρτι, αλλά δεν έχει επιλογή: Ολα τα στοιχεία της έρευνάς του γύρω από την επίδραση του Ιντερνετ στην πολιτική αποδεικνύουν ότι μέχρι στιγμής δεν έχουν υλοποιηθεί οι ελπίδες που καλλιεργήθηκαν τη δεκαετία του '90. Στο νέο βιβλίο του με τον εύγλωττο τίτλο «The Myth of Digital Democracy» (Ο Μύθος της Ψηφιακής Δημοκρατίας) ο Χάιντμαν, που διδάσκει Πολιτικές Επιστήμες στο Πανεπιστήμιο της Αριζόνα, εξετάζει κατά πόσο τελικά το Ιντερνετ ήρθε να ανακατέψει την τράπουλα της πολιτικής επιρροής - στις ώριμες δυτικές δημοκρατίες. Αλλαξαν οι ισορροπίες ανάμεσα στις παραδοσιακές πολιτικές ελίτ και το προβεβλημένο ως κίνημα -που δεν υπήρξε ποτέ κίνημα- των μπλόγκερ, δηλαδή των πολιτών που δεν είχαν καμιά πρόσβαση στην εξουσία; Απέκτησαν φωνή εκείνοι που δεν είχαν; Κι αν είναι έτσι, ποιος τους ακούει; Αυξήθηκε ο αριθμός των ανθρώπων που ενδιαφέρονται και ασχολούνται με τον δημόσιο βίο; Συνδέεται η επανάσταση του Ιντερνετ με την πολιτική αφύπνιση;

Η έρευνά σας έχει στόχο να καταρρίψει τον μύθο της ψηφιακής δημοκρατίας -θα μας περιγράψετε αυτό τον μύθο;

«Πολύ συνοπτικά, η έρευνά μου θέλει να αποδείξει ότι το Ιντερνετ είναι πάρα πολύ σημαντικό για τη δημοκρατία, αλλά όχι απαραιτήτως με τον τρόπο που πολλοί από εμάς φαντάζονταν. Η κυρίαρχη προσδοκία ήταν ότι το Ιντερνετ θα γινόταν το όργανο για να εκδημοκρατιστεί η πολιτική συνολικά. Πρώτα απ' όλα, υποτίθεται ότι θα επέτρεπε στους πολίτες να αντικαταστήσουν τις μεγάλες επιχειρήσεις των μέσων ενημέρωσης, πλήττοντας ταυτόχρονα τον συγκεντρωτισμό στον χώρο των μίντια. Επειτα θα άνοιγε τη δημόσια συζήτηση σε ευρύτερα στρώματα και περισσότερους πολίτες, δίνοντας άπλετο χώρο σε όλες τις φωνές, χωρίς διακρίσεις. Θα προέκυπτε ένα δημοκρατικό πολιτικό φόρουμ, όπου οι παραδοσιακά κυρίαρχες ελίτ θα έχαναν μεγάλο κομμάτι της δύναμής τους. Υπήρχε επίσης η αίσθηση ότι, εφόσον όλο και περισσότεροι άνθρωποι θα είχαν όλο και φθηνότερη πρόσβαση στην ενημέρωση, θα καταλήγαμε όλοι να είμαστε πιο ενημερωμένοι από ποτέ γύρω από την πολιτική. Επίσης, εφόσον το Ιντερνετ θα καθιστούσε ευκολότερη τη συμμετοχή στην πολιτική, τόσο περισσότεροι θα συμμετείχαν».

Ετσι έγινε; Τα στοιχεία που συγκεντρώσατε τι δείχνουν;

«Δείχνουν ότι η αλήθεια είναι πολύ πιο περίπλοκη. Δείχνουν ότι πρέπει να προϋπάρχει το ενδιαφέρον του πολίτη για την πολιτική. Οπωσδήποτε πολλοί θα διαφωνήσουν, αλλά είμαι πεπεισμένος ότι, αν κάποιος βαριέται την πολιτική, η ευκολότερη, γρηγορότερη και φθηνότερη πρόσβαση στην ενημέρωση δεν αρκεί για να του προκαλέσει το ενδιαφέρον. Από την άλλη, όταν το ενδιαφέρον υφίσταται, βλέπουμε πόσες δυνατότητες ανοίγονται για τους ανθρώπους που θέλουν να συμμετέχουν στην πολιτική, ή για ομάδες πίεσης, που χάρη στο Ιντερνετ μπορούν να εργάζονται πιο αποτελεσματικά, για τους ακτιβιστές. Αλλά δεν είναι αλήθεια ότι το Ιντερνετ προκάλεσε καμιά σοβαρή τομή στον τρόπο με τον οποίο οι πολίτες σχετίζονται με την πολιτική γενικότερα».

Η υπόσχεση ήταν ότι το Ιντερνετ είναι εγγενώς δημοκρατικό, άρα δεν μπορεί παρά να λειτουργεί προς την κατεύθυνση δημιουργίας πιο πολυφωνικών, δημοκρατικών κοινωνιών. Λέτε ότι η υπόσχεση δεν εκπληρώνεται;

«Θα δίσταζα να συνηγορήσω με τη διαδεδομένη, το γνωρίζω, άποψη ότι το Διαδίκτυο είναι από τη φύση του οτιδήποτε. Δεν έχει νόημα να συζητάει κανείς για την τεχνολογία ερήμην της κοινωνίας και των ξεχωριστών προσώπων που τη χρησιμοποιούν. Με αυτή την έννοια, είναι βέβαιο ότι το Ιντερνετ είναι σε θέση να προσφέρει πολλές ευκαιρίες επικοινωνίας και οργάνωσης μεταξύ των πολιτών, αλλά σήμερα έχουμε τα στοιχεία που αποδεικνύουν ότι αυτή η τάση δεν συνεπάγεται απαραιτήτως περισσότερο συνειδητούς ή ενημερωμένους πολίτες. Σχετικά, πάλι, με τον δημόσιο διάλογο, είναι αλήθεια ότι μετά το πέρασμα στον κυβερνοχώρο παρατηρούμε πολλές αλλαγές, άλλες φορές προς το καλύτερο κι άλλες όχι. Αν δούμε τα πολιτικά μπλογκ, θα διαπιστώσουμε ότι η τεράστια πλειονότητα των αναγνωστών συρρέει στα ίδια, ελάχιστα, διάσημα πολιτικά μπλογκ, όπως είναι το Huffington Post. Εκεί διεξάγονται οι συζητήσεις με τη μεγαλύτερη συμμετοχή».

Οι άνθρωποι που γράφουν -ακόμη και- στα διάσημα πολιτικά μπλογκ δεν είναι οι κυρίαρχοι των παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης.

«Αλλά δεν είναι και αυτό που θα χαρακτηρίζαμε καθημερινοί άνθρωποι. Ναι, πράγματι, οι πιο πετυχημένοι μπλόγκερ δεν προέρχονται από την παραδοσιακή ελίτ, αλλά ακόμη κι έτσι... Θέλω να πω ότι, αντί να περιορίσει τις ανισότητες όσον αφορά την απήχηση των απόψεων, το Ιντερνετ βοήθησε στην ανάδειξη μιας νέας πολιτικής ελίτ. Γενικώς ευνόησε περισσότερο τις πολιτικές ελίτ. Θα έφερνα σαν παράδειγμα την καμπάνια του Ομπάμα, γιατί φωτίζει από πολλές απόψεις τον τρόπο με τον οποίο το Ιντερνετ μπορεί να επηρεάζει την πολιτική συμμετοχή των πολιτών. Πρέπει, λοιπόν, να πούμε ότι το Διαδίκτυο έδωσε την ευκαιρία σε περισσότερους ανθρώπους από ποτέ να πάρουν μέρος στην προεκλογική εκστρατεία, βοήθησε τους πολίτες να οργανωθούν, να συζητήσουν, να θέσουν ερωτήματα και να ζητήσουν απαντήσεις. Αρα, από αυτή την άποψη, συνέβαλε στον εκδημοκρατισμό της πολιτικής. Μπορούμε, όμως, να κοιτάξουμε την επιτυχημένη χρήση του Ιντερνετ από διαφορετική γωνία - τότε θα διαπιστώσουμε πόσο ωφελήθηκαν τα μέλη μιας ελίτ, οι άνθρωποι που για πρώτη φορά είχαν τη δυνατότητα να βρεθούν τόσο κοντά στους ψηφοφόρους, να συγκεντρώσουν εθελοντές, να ζητήσουν υποστήριξη».

Από την άλλη, στην αρχή της προεκλογικής εκστρατείας για το χρίσμα των Δημοκρατικών, αν κάποιος ανήκε στην πολιτική ελίτ, αυτή ήταν η Χίλαρι Κλίντον και όχι ο Ομπάμα. Θέλω να πω ότι, τελικά, το Ιντερνετ λειτούργησε υπέρ του αουτσάιντερ.

«Ετσι είναι. Ξέρετε, αυτό έχει ενδιαφέρον - όλα τα στοιχεία μέχρι σήμερα δείχνουν ότι το Ιντερνετ τείνει να αποδεικνύεται πολύ περισσότερο αποτελεσματικό για τα νέα πρόσωπα της πολιτικής, παρά για εκείνους που θα χαρακτηρίζαμε κατεστημένο. Γιατί συμβαίνει αυτό; Ακόμη δεν έχουμε ολοκληρωμένη εικόνα, αλλά αναγνωρίζουμε κάποιους παράγοντες... Στην περίπτωση του Ομπάμα είδαμε ότι οι περισσότεροι μπλόγκερ και οι αναγνώστες των πολιτικών μπλογκ έκλιναν από την πρώτη στιγμή υπέρ του Μπαράκ Ομπάμα, που ήταν ο προοδευτικός κοινωνικά υποψήφιος. Εχει παρατηρηθεί ότι οι χρήστες του Διαδικτύου, που δείχνουν ενδιαφέρον για την πολιτική, τείνουν να είναι περισσότερο φιλελεύθεροι. Τα στοιχεία που μέχρι σήμερα έχουμε μάς οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι κοινωνικά φιλελεύθεροι πολίτες -όποιο κόμμα και αν ψηφίζουν- κάνουν μεγαλύτερη χρήση του Ιντερνετ, είτε για να διαβάσουν πολιτικά άρθρα είτε για να γράψουν και να συζητήσουν γύρω από την πολιτική. Ωστόσο, οι πολίτες που είναι πολιτικά δραστήριοι online, δεν είναι αντιπροσωπευτικοί του εκλογικού σώματος offline -είναι συνήθως άνθρωποι υψηλής μόρφωσης, με αυξημένο ενδιαφέρον για τη δημόσια ζωή».

Δεν συμφωνείτε με την περίφημη ρήση του Νταν Γκίλμορ ότι «το Ιντερνετ έδωσε φωνή σε όσους αισθάνονταν ότι δεν είχαν»;

«Εξαρτάται... Οπωσδήποτε υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που αισθάνονται ότι έχουν ανάγκη να δημοσιοποιήσουν τις σκέψεις τους. Πριν από το Ιντερνετ αυτό δεν ήταν εφικτό. Αλλά δεν θα έλεγα ότι στον χώρο της πολιτικής έχει παρατηρηθεί καμιά επαναστατική αλλαγή ως προς το ποιες κατηγορίες πολιτών ακούγονται περισσότερο. Οπωσδήποτε μπορούν να μιλήσουν, ναι. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι θα ακουστούν και από περισσότερους ανθρώπους. Βασικά, θα ακουστούν από εκείνους που θα τους αναζητήσουν, γιατί ενδιαφέρονται να τους ακούσουν. Κατά τα άλλα, η πολιτική συζήτηση online παραμένει συγκεντρωμένη στα λίγα διάσημα μπλογκ που λέγαμε. Αυτά επισκέπτεται η πλειονότητα των χρηστών».

Δηλαδή η διαδικτυακή συμπεριφορά μας με έναν τρόπο ακυρώνει τις ευκαιρίες που μας δίνει το Ιντερνετ για πλουραλισμό απόψεων;

«Γενικώς ναι, κι αυτό δεν αφορά μόνο τα πολιτικά μπλογκ. Από τη στιγμή που κάποια συγκεκριμένα ελάχιστα σάιτ καταφέρουν να βρεθούν στην κορυφή των προτιμήσεων και να συγκεντρώνουν τον μεγαλύτερο αριθμό επισκεπτών, τείνουν να παραμείνουν εκεί σχεδόν για πάντα, είτε πρόκειται για σάιτ δημοπρασιών είτε για βιβλιοπωλεία, είτε για μπλογκ με κουτσομπολιά του Χόλιγουντ. Ας πάρουμε για παράδειγμα το ηλεκτρονικό βιβλιοπωλείο amazon. Θα περίμενε κανείς ότι θα υπήρχε τεράστιος ανταγωνισμός. Και υπάρχει - ένα σωρό μικρά σάιτ πουλάνε βιβλία. Ομως το amazon ξοδεύει εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια τον χρόνο για να βελτιώσει τόσο τις υποδομές τού σάιτ όσο και το περιεχόμενο και τις υπηρεσίες που παρέχει. Ταυτόχρονα έχει καταφέρει να προκαλέσει τη δημιουργία μιας κοινότητας γύρω από το amazon. Να κάτι που βλέπουμε ότι έχει μεγάλη σημασία και στον χώρο των πολιτικών ηλεκτρονικών τόπων. Οσο περισσότερους αναγνώστες κρατούν ανοίγοντας και καλλιεργώντας συζητήσεις τόσο αυξάνουν την αξία τους».

Στην έρευνά σας αποδίδετε σημαντικό μερίδιο της ευθύνης στην ίδια την αρχιτεκτονική του Ιντερνετ.

«Ας αναρωτηθούμε πώς καταλήγουμε στα σάιτ που καταλήγουμε. Είτε μέσα από τα links, τα οποία αναπόφευκτα προάγουν την υπερσυγκέντρωση σε λίγα συγκεκριμένα σάιτ, είτε μέσα από τις μηχανές αναζήτησης. Ολοι γνωρίζουμε πόσο συγκεντρωτική είναι η αγορά των μηχανών αναζήτησης. Στις ΗΠΑ η Google πραγματοποιεί το 70% των αναζητήσεων. Ο τρόπος που η Google βρίσκει αποτελέσματα βασίζεται, μεταξύ άλλων, και στην τακτική της να τείνει να σε κατευθύνει προς τα σάιτ που ήδη έχεις επισκεφθεί δυο-τρεις φορές. Σε διευκολύνει να επιστρέψεις σε οικείους τόπους. Η δημοφιλέστερη μηχανή αναζήτησης συμμετέχει στις αποφάσεις μας γύρω από το τι θα διαβάσουμε και με ποιους θα επικοινωνήσουμε. Αλλά εν γνώσει μας και με ισχυρά ανταλλάγματα. Η Google αληθινά φέρνει στην κορυφή των αποτελεσμάτων εκείνα τα σάιτ -εμπορικά, πολιτικά, δημοσιογραφικά- που είναι καλύτερα από άποψη παραγωγής. Στα μέσα της δεκαετίας του '90, υπήρχε η μηχανή αναζήτησης Alta Vista, η οποία όμως έκανε πολύ κακή δουλειά, γιατί τα αποτελέσματα προέκυπταν εντελώς τυχαία και συχνά ανέβαζε στην κορυφή σάιτ πολύ φτωχά από άποψη ποιότητας. Δεν έχει νόημα να λέμε αν είναι καλή ή όχι η κυριαρχία της Google στον χώρο. Μπορούμε να πάρουμε απόφαση ότι δεν θα εξαφανιστεί και κυρίως ότι όσοι θέλουν μεγαλύτερη ορατότητα θα χρειαστεί να αντιμετωπίσουν τα μπλογκ τους με υπευθυνότητα και επαγγελματισμό. Στον χώρο των πολιτικών μπλογκ αυτό σημαίνει ότι οι συντάκτες πρέπει να καταλάβουν ότι φέρουν ευθύνη για την ποιότητα του πολιτικού περιεχομένου που κυκλοφορεί στον κυβερνοχώρο».

Τη στιγμή που σχεδόν όλα τα πολιτικά σάιτ παραπέμπουν μέσω των συνδέσμων τους (links) σε ηλεκτρονικούς τόπους με παρόμοιες πολιτικές θέσεις, δεν περιορίζονται οι ευκαιρίες να έρθει κάποιος σε επαφή με απόψεις διαφορετικές από τις δικές του;

«Θα έλεγα ότι πράγματι εδώ υπάρχει ένα πρόβλημα, γιατί δεν θα βρεις εύκολα πολιτικό μπλογκ που μέσω link σε παραπέμπει στην αντίθετη άποψη. Με αυτή την έννοια, ούτε η πόλωση καταπολεμάται ούτε η ελευθερία της σκέψης προάγεται. Από την άλλη, δεν έχουμε φτάσει στο στάδιο όπου η πλειονότητα των πολιτών ενημερώνεται κυρίως από μπλογκ. Το συντριπτικά μεγαλύτερο κομμάτι της πίτας της ενημέρωσης εξακολουθούν να το έχουν παραδοσιακά μέσα όπως το CNN και οι "Ν.Υ. Times". Ξέρετε, η αναγνωσιμότητα της ηλεκτρονικής έκδοσης της εφημερίδας δεν έχει πέσει - αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έχει σοβαρά οικονομικά προβλήματα. Καλό είναι να θυμόμαστε ότι ο εκδημοκρατισμός της πολιτικής στην εποχή μας συνδέεται περισσότερο από οτιδήποτε άλλο με την κρίση της ερευνητικής δημοσιογραφίας. Να ποια είναι η ανησυχία όσων ενδιαφέρονται για την υγεία της δημοκρατίας - η ερευνητική δημοσιογραφία κοστίζει, αλλά χωρίς αξιόπιστη, σε βάθος ενημέρωση για τη δημόσια ζωή, γινόμαστε όλο και λιγότερο ικανοί να παρακολουθήσουμε την πολιτική, είτε online είτε offline». *
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 17/04/09