Μετά την κατάρρευση του «υπαρκτού» και την παράλληλη χρεοκοπία της σοσιαλδημοκρατίας, το σοσιαλιστικό πρόταγμα διεθνώς εισήλθε σε μια περίοδο βαθιάς κρίσης, ανάλογης της πολυδιάστατης κρίσης στην οποία ήδη οδηγείτο το καπιταλιστικό σύστημα της οικονομίας της αγοράς και η αντιπροσωπευτική «δημοκρατία». Οι δυο αυτές παράλληλες αλλα και διαπλεκόμενες κρίσεις, σε συνδυασμό με την συστηματική προσπάθεια της υπερεθνικης ελίτ (δηλαδή του πλέγματος των συναλλήλων σχέσεων και συμφερόντων ως προς το σύστημα της διεθνοποιημένης οικονομίας της αγορας) να ενσωματώσει πλήρως στη Νέα Τάξη κάθε κράτος-παρία, ιδιαίτερα στην κρίσιμη ενεργοπαραγωγό περιοχή της ευρύτερης Μέσης Ανατολής, είχε σειρά σημαντικών συνεπειών στο πολιτικό επίπεδο. Έτσι, από τη μια μεριά, η υπερεθνική ελίτ με επικεφαλής την Αγγλοσαξονική, με αφορμή την επίθεση της 9/11 (για την οποία υπάρχουν βάσιμες ενδείξεις ότι την γνώριζε άλλα δεν τη σταμάτησε) ξεκίνησε μια σειρά εγκληματικών πολέμων για την αλλαγή καθεστώτων που ήδη έχει αλλάξει τον πολιτικό χάρτη της περιοχής. Η συστημική αυτή βία σε μαζική έκταση, που συμπληρώνεται από την αντίστοιχη Σιωνιστική βια στην Παλαιστίνη, οδήγησε αναπόφευκτα στον κύκλο της αντιβίας (δηλαδή της νομιμοποιημένης αντίστασης των λαών) και του «πολέμου κατά της τρομοκρατίας» που αποτέλεσε το φύλλο συκής για την εγκαθίδρυση της σημερινής ημι-ολοκληρωτικής «δημοκρατίας».[i]
Η πολυδιάστατη κρίση, όμως, στη δύση, σε συνδυασμό με τους τρομοκρατικούς πολέμους της υπερεθνικής ελίτ στην Ανατολή, οδήγησε σε μια παράλληλη άνοδο του ανορθολογισμού, είτε με τη μορφή της αναβίωσης των παλαιών θρησκειών (Ισλαμισμός, Ιουδαϊσμός, Χριστιανισμός)[ii], είτε με τη μορφή της εξάπλωσης νέων μορφών ανορθολογισμού (Νέα Εποχή, ανορθολογικές μορφές θεραπείας κλπ). Πέρα όμως από όλες αυτές τις μορφές ανορθολογισμού, στις ΗΠΑ, όπου ο ανορθολογισμός κάθε μορφής παρουσιάζει ιδιαίτερη έξαρση για λόγους που δεν είναι του παρόντος, η ιδιαίτερη ανάπτυξη της τεχνοεπιστήμης οδήγησε, στο πολιτικό επίπεδο, σε δυο διαμετρικά αντίθετα «κινήματα» που και τα δυο ισχυρίζονται ότι κινούνται στον ευρύτερο ελευθεριακό χώρο. Έτσι, από τη μια μεριά, υπάρχει η κίνηση των «πρωτογονιστων» (John Zerzan κ.α), με περιορισμένο αριθμό υποστηρικτών σε διεθνές επίπεδο, που απορρίπτουν την σύγχρονη τεχνοεπιστημη ως μη ουδέτερη, και τη θεωρούν βασική αιτία της σημερινής πολυδιάστατης κρίσης, υποστηρίζοντας την ανορθολογική επιστροφή σε «μη-πολιτισμένους» τρόπους ζωής, μέσω της αποβιομηχάνισης, της κατάργησης του καταμερισμού της εργασίας και της εξειδίκευσης, και την εγκατάλειψη της τεχνολογίας. Από την άλλη, τα τελευταία χρόνια αναπτύχθηκε ραγδαία (χάρη στα άφθονα κεφάλαια για μαζική διαφήμιση με εφετζίδικα Χολιγουντιανού τύπου φιλμς, βίντεο και όλα τα σύγχρονα διαδικτυακά μέσα επικοινωνίας) μια άλλη κίνηση σε 70 χώρες, πάλι εξ ΗΠΑ καταγόμενη, με το όνομα Zeitgeist (παλαιός Γερμανικός όρος που σημαίνει το “πνεύμα της εποχής”) που ήδη αριθμεί 350.000 μέλη, με τη χώρα μας να έρχεται επικεφαλής στο ενδιαφέρον γι αυτή.
Σε αντίθεση με το σαφώς πολιτικό κίνημα των πρωτογονιστών, το κίνημα Zeitgeist δεν είναι καν πολιτικό, όπως αναγνωρίζει ο επί κεφαλής του Peter Joseph, επιβεβαιώνοντας τον αταξικό χαρακτήρα του κινήματος, που θεμελιώνεται βέβαια στην υιοθέτηση της συστημικής αντίληψης για τον αταξικό χαρακτήρα της σημερινής κοινωνίας.[iii] Το κίνημα αυτό, όπως δηλώνει ο Joseph, αποτελεί στη πραγματικότητα τον «ακτιβιστικό βραχίονα του Venus project», το οποίο ανέπτυξε ο γκουρού του κινήματος Jacque Fresco, (από την τοποθεσία Venus της Φλόριδας οπού έχει στήσει το ερευνητικό του κέντρο, σε ένα πελώριο κτήμα 85.000 τ.μ. που στεγάζει 10 κτίρια σχεδιασμένα από τον ίδιο). Φυσικά, ο αυτοχαρακτηρισμός του κινήματος ως μη πολιτικού είναι σε απόλυτη λογική συνέπεια με τον α-ταξικό χαρακτήρα του. Γι αυτό, άλλωστε, το αίτημα της αυτοδιεύθυνσης των πολιτών που συνοψίζει την κλασική έννοια της Πολιτικής (αντίθετα με την μικροπολιτική των επαγγελματιών πολιτικών σήμερα) δεν αποτελεί καν αίτημα του κινήματος Zeitgeist, εφόσον φαίνεται ότι το κίνημα αυτό στη πραγματικότητα στοχεύει στην αυτοδιεύθυνση των …μηχανών. Έτσι, ενώ για τους πρωτογονιστές η τεχνοεπιστήμη αποτελεί ανάθεμα, για τους Jacque Fresco & Peter Joseph αποτελεί τον...από μηχανής Θεό! Ο στόχος είναι ένα οικονομικό σύστημα που θα βασίζεται στην τεχνοεπιστημονικη άριστη διαχείριση των πραγματικών πόρων, αντί όπως σήμερα, στο χρήμα, την ανταλλαγή, την ανταγωνιστικότητα και το κέρδος. Και όλα αυτά, μέσα σε ένα νιρβάνα μετασπάνεως, οπού όλοι θα μπορούν να ικανοποιούν την οποιαδήποτε ανάγκη που επιλέγουν, χωρίς καν να χρειάζεται να εργάζονται, αφού η πλήρης αυτοματοποίηση θα έχει καταργήσει ουσιαστικά την εργασία, σε ένα κόσμο χωρίς φτώχεια, έγκλημα, διαφθορά και πολέμους—φαινόμενα που αποδίδονται στις νευρώσεις και τη σπάνιν που δημιουργεί το σημερινό νομισματικό “σύστημα”. Δεν είναι λοιπόν περίεργη η μαζική αποδοχή του οράματος αυτού--ιδιαίτερα από τα αστικά στρώματα που έχουν την πολυτέλεια του χρόνου ν ασχολούνται με παρόμοιες φαντασιώσεις—όταν υπόσχεται τον παράδεισο επί της γης και όταν μάλιστα υποτίθεται ότι τον θεμελιώνει στην “επιστημονική μέθοδο” και όχι σε κάποια (άμεσα ανορθολογική) θρησκεία η δοξασία.
Όμως, στην πραγματικότητα, μολονότι το όραμα αυτό κάνει κάποιες σωστές διαπιστώσεις για τα συμπτώματα της κρίσης, θεμελιώνεται σε μια έμμεσα ανορθολογική, ή ψευτο-επιστημονική, μέθοδο για να εξηγήσει τις αιτίες της και να προτείνει λύσεις για την διέξοδο από αυτή που δεν έχουν καμιά σχέση με μια πραγματική δημοκρατία, η οποία θεμελιώνεται πάντα στην συλλογική και ατομική αυτοδιεύθυνση των πολιτών. Είναι άλλωστε ενδεικτικό ότι, μολονότι το όραμα αυτό υποτίθεται ότι βασίζεται στην επιστήμη, δεν απολαύει της ίδιας απήχησης μεταξύ των επιστημόνων—και δεν αναφέρομαι βέβαια μονο στους ορθόδοξους επιστήμονες που οι υποστηρικτές του τεχνοεπιστημονικου αυτού σεναρίου θα τους απορρίψουν εύκολα ως ιδεολόγους του σημερινού συστήματος. Και ο λόγος είναι προφανής. Τα τεχνοεπιστημονικά συμπεράσματα για την πλήρη αυτοματοποίηση, τη χρήση “τεχνητής ευφυΐας” κλπ συνάγονται με βάση κάποιες σημερινές τάσεις αυτοματοποίησης, οι οποίες όμως κάθε άλλο παρά αντικαθιστούν τον ανθρώπινo παράγοντα γενικά. Αντίθετα, στοχεύουν στην μείωση του εργατικού κόστους, με την αντικατάσταση της ανειδίκευτης ή χαμηλής ειδίκευσης εργασίας από μηχανές (π.χ. στη βιομηχανία αυτοκινήτων) για χάρη του μεγαλυτέρου κέρδους, ή στη συμπλήρωση των υπηρεσιών υψηλής τεχνογνωσίας που παρέχουν οι ειδικοί, πάντα κάτω από τον έλεγχο τους (π.χ. ρομποτική χειρουργική). Αποτελούν επομένως επιστημονική φαντασία και όχι επιστημονικό συμπέρασμα οι αναπόδεικτοι ισχυρισμοί ότι είναι δυνατή η πλήρης αντικατάσταση της εργασίας από μηχανές, κάτι που σήμερα, σύμφωνα με την άποψη αυτή, εμποδίζεται από κάποια συνωμοσία για τη μη παραγωγή της απαραίτητης τεχνολογίας ή—ακόμη χειρότερα—από την “τεχνητή” σπάνιν που δήθεν δημιουργεί το νομισματικό σύστημα. Το ίδιο αποτελεί επιστημονική φαντασία και όχι επιστημονικό συμπέρασμα η ιδέα της κατάργησης της σπάνεως, εφόσον ακόμη και ο κομουνιστικός νιρβάνας της παραδοσιακής αντισυστημικής Αριστεράς αφορούσε κυρίως τις βασικές ανάγκες που υποτίθεται ότι μπορούν να ορισθούν “αντικειμενικά” , ενώ βέβαια οι ανάγκες των πολιτών γενικά μόνο από τους ίδιους τους πολίτες μπορούν να καθοριστούν, δημοκρατικά, και όχι από διάφορους τεχνοεπιστήμονες με τη βοήθεια σουπερ-κομπιούτερ! [iv]
Μολονότι, επομένως, είναι αλήθεια ότι το χρήμα, σε μια οικονομία της αγοράς όπως η σημερινή, συμβάλλει σημαντικά στη μη ικανοποίηση των αναγκών, ακόμη και των βασικών, της πλειοψηφίας του παγκόσμιου πληθυσμού, o λόγος δεν είναι βέβαια ο αναφερόμενος στη δήθεν επιστημονική ανάλυση του οράματος αυτού ότι η ίδια η οικονομική ανάπτυξη εξαρτάται βασικά από τις μεταβολές στην προσφορά χρήματος, την οποία καθορίζουν οι ελίτ.[v] Το χρήμα είναι απλώς ένα μέσο και όχι αυτοσκοπός, που ξεκίνησε παλιά σαν μέσο ανταλλαγής αλλά σήμερα είναι βασικά μέσο συσσώρευσης πλούτου, και επομένως οικονομικής δύναμης, ενώ η ανταλλακτική του λειτουργία περιορίζεται καθημερινά από τη σημερινή τεχνολογία. Ο λόγος είναι η συγκέντρωση πολιτικής και οικονομικής δύναμης στα χέρια των ολίγων που παράγει και αναπαράγει το σημερινό σύστημα—συγκέντρωση η οποία στο Venus project περιγράφεται ως απλό σύμπτωμα του γεγονότος ότι η πολιτισμική αλλαγή δεν συμβάδισε με την τεχνολογική.[vi]
Δεν είναι λοιπόν περίεργο ότι η λύση που προτείνεται, μέσα από μια εντελώς α-νιστορική ανάλυση που συγχέει το σύστημα της οικονομίας της αγοράς με όλα τα προκαπιταλιστικά και μετακαπιταλιστικά συστήματα[vii]--στην οποία απουσιάζει οποιαδήποτε ταξική ανάλυση που θα έδειχνε τον τρόπο με τον οποίο η οικονομική, πολιτική και πολιτιστική δύναμη συγκεντρώνεται στα χέρια των ολίγων-- δεν είναι βέβαια μια πραγματική δημοκρατία, όπου οι πολίτες ελέγχουν άμεσα την οικονομική και πολιτική διαδικασία,[viii] αλλά ο «συνολικός ανασχεδιασμός του πολιτισμού» μας, δηλαδή των αξιών με τις οποίες έχουμε γαλουχηθεί στο σημερινό σύστημα[ix]. Με άλλα λόγια, η προτεινόμενη λύση από το Zeitgeist είναι ένα υπερσυγκεντρωτικό σύστημα[x] συνεχούς οικονομικής ανάπτυξης που, χάρη στην διαχείριση μιας άριστης τεχνολογίας που στηρίζεται στην τελευταία λέξη της τεχνοεπιστημης, θα μπορεί να λύνει όλα τα ενεργειακά και γενικότερα οικονομικά προβλήματα που δημιουργεί η ίδια η συγκέντρωση και ανάπτυξη.[xi] Ούτε, τέλος, είναι περίεργο ότι η μετάβαση σε αυτή τη κοινωνία προτείνεται να γίνει μέσω της εκπαίδευσης και του παραδείγματος (ο σχεδιασμός και κατασκευή μιας πειραματικής πόλης όπου θα εφαρμόζονται οι ιδέες αυτές θα παίξει σχετικά καθοριστικό ρόλο) στη διαδικασία για την αλλαγή των αξιών μας . Έτσι, μαζί με τις ταξικές διαιρέσεις πετιέται στο καλάθι των άχρηστων και η Κοινωνική Πάλη για την κατάργηση του σημερινού συστήματος και η όλη προσπάθεια είναι να πείσουμε όλους, από τους αδίστακτους πολυεκατομμυριούχους και τους εγκληματίες επαγγελματίες πολιτικούς μέχρι τον τελευταίο εργάτη και άνεργο, ότι το συμφέρον όλων μας , σαν μια οικογένεια, είναι να φωτιστούμε από τη μεγαλοφυΐα των Fresco και Joseph στην ανάγκη να εγκαθιδρύσουμε, όλοι αδελφωμένοι και άμεσα, τον επί της γης παράδεισο τους. Τα υπόλοιπα είναι θέμα κοινωνικής εξέλιξης, όπως δηλώνεται ρητά στο Venus Project : «To Venus Project δεν συνιστά την διάλυση του υπάρχοντος συστήματος της ελεύθερης επιχείρησης –πιστεύουμε ότι το σύστημα αυτό θα πεθάνει από μόνο του, σαν τμήμα της κοινωνικής εξέλιξης.»
* Το άρθρο αυτό αποτελεί μια πληρέστερη εκδοχή του άρθρου με τον ίδιο τίτλο που δημοσιεύθηκε στην Ελευθεροτυπία της 7/11/2009. Μια ακόμη πιο βελτιωμένη έκδοση θα δημοσιευθεί σύντομα στα Αγγλικά στο διεθνές θεωρητικό περιοδικό The International Journal of Inclusive Democracy http://www.inclusivedemocracy.org/journal/
[i] Βλ. Τ. Φωτόπουλος, Η Παγκόσμια Κρίση, Η Ελλάδα και το Αντισυστημικό Κίνημα, (Κουκκίδα 2009) , Μέρος Τρίτο
[ii] βλ. Τ. Φωτόπουλος, Θρησκεία, Αυτονομία, Δημοκρατία: Η άνοδος του νέου ανορθολογισμού, (Ελεύθερος Τύπος, 2000)
[iii] Ο Peter Joseph είναι σαφής στην πλήρη υιοθέτηση της συστημικής άποψης ότι δεν υπάρχουν ταξικές διαιρέσεις όταν μιλά για τον μη πολιτικό χαρακτήρα του “κινήματος”: “Το κίνημα Zeitgeist δεν είναι ένα πολιτικό κίνημα: δεν αναγνωρίζει διαιρετικές έννοιες όπως τα έθνη, οι κυβερνήσεις, ο ρατσισμός, οι θρησκείες, οι πίστεις ή η τάξη. Αντίθετα, βλέπουμε τον κόσμο σαν ένα οργανισμό, και το ανθρώπινο είδος σαν μια οικογένεια” (sic!)., P. Zeitgeist Movement: Orientation Presentation (2009) http://www.youtube.com/watch?v=K9DDNCHMjeY. Βλ. για τη θέση της Περιεκτικής Δημοκρατίας στο θέμα , Τ. Φωτόπουλος, “Οι ταξικές διαιρέσεις σήμερα” , (περιοδικό Περιεκτική Δημοκρατία τεύχη 8-9)
[iv] βλ. Τ. Φωτόπουλος, Περιεκτική Δημοκρατία 10 Χρόνια Μετά, (Ελεύθερος Τύπος, 2008) κεφ 6
[v] “Η αύξηση της προσφοράς χρήματος ονομάζεται νομισματική επέκταση, ενώ η μείωση της ονομάζεται νομισματική συρρίκνωση. Όταν και οι δυο αυτές δυνάμεις είναι ενεργές, έχουμε μια κυκλική τάση που ονομάζεται “οικονομικός κύκλος” . Γενικά, η περίοδος επέκτασης συνήθως συνδέεται με την αποκαλούμενη “οικονομική ανάπτυξη”, δεδομένου ότι περισσότερο χρήμα τίθεται σε κυκλοφορία και συχνά περισσότερες δουλειές δημιουργούνται . Αντίθετα, η περίοδος συρρίκνωσης συχνά ονομάζεται ύφεση ή κρίση, δεδομένου ότι στερεύει το χρήμα , και επομένως λιγότερο χρήμα τίθεται σε κυκλοφορία , με αποτέλεσμα την ανεργία και τη χρεοκοπία επιχειρήσεων. Δεν υπάρχει οικονομική ανάπτυξη καθεαυτή, δεδομένου ότι ο υποκείμενος μηχανισμός βασίζεται σχεδόν ολοκληρωτικά στην ποσότητα ρευστότητας (χρήματος) μέσα στο σύστημα.” (THE ZEITGEIST MOVEMENT - OBSERVATIONS AND RESPONSES Activist Orientation Guide, p. 19 ) http//thezeitgeistmovement.com/The%20Zeitgeist%20Movement.pdf
[vi] “Η πολιτισμική αλλαγή δεν συμβάδισε με την τεχνολογική. Σήμερα έχουμε τα μέσα να παράγουμε αγαθά και υπηρεσίες εν αφθονία για όλους” (The Venus Project), http://www.thevenusproject.com/
[vii] βλ. πχ την παρακάτω περιγραφή του σημερινού “απαρχαιωμένου νομισματικού συστήματος» σε σχέση με τα προηγούμενα, οπου για όλα τα δεινά ευθύνεται το χρήμα και η ανταλλαγή!: «Όλα τα οικονομικά συστήματα το κόσμου – ο σοσιαλισμός, ο κομουνισμός, ο φασισμός, ακόμη και το περιλάλητο σύστημα της ελεύθερης επιχείρησης διαιωνίζουν τη κοινωνική διαστρωμάτωση, τον ελιτισμό, τον εθνικισμό, και τον ρατσισμό , (φαινόμενα) που πρωταρχικά βασίζονται στην οικονομική ανισομέρεια. Όσο ένα κοινωνικό σύστημα βασίζεται στο χρήμα η την ανταλλαγή οι άνθρωποι και τα έθνη θα προσπαθούν να διατηρούν την οικονομική ανταγωνιστικότητα , και αν δεν μπορούν να επιτύχουν αυτό με το εμπόριο θα το επιτύχουν με στρατιωτική επέμβαση ” (The Venus Project).
[viii] βλ. για παράδειγμα την απάντηση που δίνεται στη ερώτημα “ποιος παίρνει τις αποφάσεις σε μια οικονομία που βασίζεται στους πραγματικούς πόρους: “Κανένας. Η διαδικασία λήψης αποφάσεων σε αυτήν την οικονομία δεν βασίζεται στης απόψεις των πολιτικών και στα κορπορατιστικα η εθνικά συμφέροντα , αλλά αντίθετα όλες οι αποφάσεις θα παίρνονται με βάση τις νεότερες τεχνολογίες και την ικανότητα της γης να «αντέξει» τις αποφάσεις αυτές. Οι η/υ θα μπορούσαν να παρέχουν αυτές τις πληροφορίες με ηλεκτρονικούς αισθητήρες εγκατεστημένους σε ολόκληρο το βιομηχανικό και φυσικό σύμπλεγμα, ώστε να παίρνονται οι πιο κατάλληλες αποφάσεις” (The Venus Project)
[ix] “ Είτε θα συνεχίσουμε με τα ξεπερασμένα κοινωνικά ήθη και συνήθειες, οπότε το μέλλον μας απειλείται, είτε θα υιοθετήσουμε ένα πιο κατάλληλο σύνολο αξιών που σχετίζεται άμεσα με την αναδυόμενη κοινωνία. (…) Το Venus Project παρουσιάζει μια θαρραλέα νέα κατεύθυνση για την ανθρωπότητα, η οποία συνεπάγεται τίποτα λιγότερο από τον συνολικό αυτοσχεδιασμό του πολιτισμού μας” (The Venus Project )
[x] “Όταν οι η/υ θα έχουν αισθητήρες σε όλες τις περιοχές του φυσικού και κοινωνικού συμπλέγματος , θα είμαστε σε θέση να επιτύχουμε τη συγκεντροποίηση της λήψης αποφάσεων. Σε μια παγκόσμια οικονομία πόρων, οι αποφάσεις δεν θα βασίζονται σε τοπικιστικές πολιτικές, αλλα σε μια ολιστική προσέγγιση επίλυσης προβλημάτων. Το συγκεντροποιημένο σύστημα θα ειναι συνδεδεμένο με ερευνητικά εργαστήρια και πανεπιστήμια, όπου όλα τα στοιχεία θα καταγράφονται και θα ανανεώνονται συνεχώς.” (The Venus Project)
[xi] βλ. T. Fotopoulos, “Myths on the Ecological Crisis”, The International Journal of INCLUSIVE DEMOCRACY, vol.3, no.2, (April 2007) http://www.inclusivedemocracy.org/journal/vol3/vol3_no2_Myths_Ecological_Crisis.htm
http://www.inclusivedemocracy.org/fotopoulos/
Σάββατο 7 Νοεμβρίου 2009
Κυριακή 1 Νοεμβρίου 2009
Η δύναμη του λόγου
Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα ομιλίας του ισπανού φιλοσόφου Φερνάντο Σαβατέρ στο «Φόρουμ του βιβλίου», που οργανώθηκε τον Νοέμβριο του 2008 στο Κάλιαρι.
Η Εμιλι Ντίκινσον γράφει: «Δεν γνωρίζω τίποτα στον κόσμο που να έχει τόση δύναμη όση η λέξη. Μερικές φορές γράφω μία και την κοιτάζω μέχρις ότου αρχίσει να λάμπει». Συχνά με ρωτούν αν η Εμιλι Ντίκινσον, μια συνεσταλμένη ποιήτρια του 19ου αιώνα, ενός αιώνα οπτιμισμού και ακλόνητης πίστης στην πρόοδο (αν και αυτή δεν ήταν βέβαια μια αγωνίστρια), θα σκεφτόταν το ίδιο στον σημερινό κόσμο, έναν κόσμο φόβου. Φόβου για την τύχη της οικονομίας, για την απειλή στην επιβίωση της ανθρωπότητας, για την τρομοκρατία, τον πόλεμο, την εγκληματικότητα. Σε αυτό το ερώτημα εγώ απαντάω: ναι. Για έναν απλό λόγο: το σύμπαν μας έχει θεμελιωθεί από τον λόγο.
Η μυθολογική μας παράδοση λέει ότι «Εν αρχή ην ο Λόγος». Στην αρχή είναι τα λόγια αυτά που γεννούν τα πράγματα. Το ίδιο ισχύει σε μεγάλο βαθμό στη ζωή μας, στην καθημερινότητά μας. Είμαστε συμβολικά όντα, δηλαδή υποταγμένα σε ένα δεσμό λέξεων.
Ο Αριστοτέλης, όταν υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο, κάτοχος πολιτικής γνώσης, μια ύπαρξη που ζει σε συντροφιά με τους άλλους, το κάνει βασιζόμενος στο γεγονός ότι εμείς οι άνθρωποι μιλάμε, χρησιμοποιούμε μια γλώσσα -την οποία δεν την έχουμε επινοήσει, αλλά την έχουμε βρει ήδη δεδομένη- και ότι αυτή η γλώσσα δίνει μορφή στη σκέψη μας, στις επιθυμίες μας.
Ακόμα και ο αναχωρητής ή εκείνος που αποσύρεται στη μοναξιά του βουνού, μιλάει με τον εαυτό του και με το Θεό με μια γλώσσα που δεν έχει επινοήσει, αλλά την έχει βρει έτοιμη για χρήση. Αυτή η γλώσσα δεν είναι τίποτε άλλο παρά η κοινωνία που ζει μέσα στον καθένα από μας. Ιδού γιατί αυτό που μας συγκροτεί ως πολιτικά, κοινωνικά και ανθρώπινα όντα και μας καθιστά μέρος του ανθρώπινου γένους είναι η ικανότητά μας να μιλάμε και κυρίως να κατανοούμε το νόημα του γλωσσικού συμβόλου, ενός κόσμου λέξεων.
Οι λέξεις αλλάζουν, όπως αλλάζουν και τα μέσα επικοινωνίας με τα οποία αυτές μεταβιβάζονται από το ένα μέρος στο άλλο, αλλά ο κεντρικός τους ρόλος παραμένει αναλλοίωτος. Χρησιμεύουν για να εκφράζουν τα πάντα: τα συναισθήματα, τα όνειρα και τα σχέδια για το μέλλον, την ορθολογική σκέψη καθώς και τα τρελά πάθη.
Οταν λέω αυτά τα πράγματα, μιλώντας σαν γέρος λόγιος, μου αντιτείνουν ότι σήμερα οι λέξεις υποκαθίστανται συχνά από άλλες, πιο ισχυρές μορφές επικοινωνίας: εικόνες, κινηματογραφικές και τηλεοπτικές ταινίες. Υπάρχει μάλιστα ένα είδος ουτοπικού αφορισμού, που επαναλαμβάνεται συνεχώς, σύμφωνα με τον οποίο μια εικόνα αξίζει περισσότερο από χίλιες λέξεις. Δεν συμφωνώ και δεν είναι αληθινό. Μια εικόνα χωρίς λέξεις δεν αξίζει τίποτα. Αναφέρω ένα παράδειγμα: η φωτογραφία ενός πτώματος σε ένα χωράφι πάνω σε ένα λόφο μπορεί να αντιστοιχεί σε εκείνη του θύματος ενός εγκλήματος, ενός πολέμου, ενός ατυχήματος. Αλλά αυτό το πτώμα μπορεί να είναι και το πτώμα ενός εκτελεσμένου δικτάτορα. Τα συμφραζόμενα θα είναι εκείνα που θα καταστήσουν κατανοητή την εικόνα: τρομερή, αξιοθαύμαστη, θλιβερή.
Προσοχή όμως! Οι λέξεις και οι εικόνες μπορεί να είναι απατηλές. Ενας λόγος παραπάνω για να πούμε ότι μια απομονωμένη εικόνα δεν έχει ποτέ αρκετή δύναμη. Αληθεύει όμως το αντίθετο: οι λέξεις αφαιρούν τη δύναμη των εικόνων.
Αληθεύει επίσης ότι σήμερα οι λέξεις φτάνουν σε μας μέσα από ασυνήθιστα μέσα. Στην αρχή και για πολλούς αιώνες οι λέξεις ήταν αποκλειστικά προφορικές. Στη συνέχεια μετατράπηκαν σε γραπτές λέξεις, με σκοπό να προσδιοριστούν οι νόμοι και οι κανόνες συμπεριφοράς. Μόνον αργότερα θα αρχίσουν να τυπώνονται και να αποδίδονται, ενώ σήμερα φτάνουν σε μας από την οθόνη του υπολογιστή και μέσα από μηνύματα κάθε τύπου. Ωστόσο, επιμένω: η δύναμη των λέξεων συνεχίζει να είναι η ίδια.
Πώς γίνεται αυτό; Επειδή όσο ισχυρή και να είναι η επίδραση των εικόνων, πρόκειται μόνον για μια υπνωτιστική επίδραση. Για να μας κάνει να συλλογιστούμε ή να αναπτύξουμε κριτικό πνεύμα, μια εικόνα δεν είναι αρκετή, ενώ ο λόγος είναι πάντοτε.
Αφού έπλεξα αυτό το εγκώμιο στο λόγο, θα ήθελα να προειδοποιήσω τον αναγνώστη: υπάρχει ένας εθισμός στις λέξεις. Υπάρχουν οι λέξεις που καταλήγουν να χάνουν τη λαμπρή τους όψη και που δεν λάμπουν πλέον, αντίθετα με την εικόνα που έδινε η Εμιλι Ντίκινσον. Μερικές λέξεις, εξαιτίας του ότι επαναλαμβάνονται ή πέφτουν στο κενό, χάνουν το νόημά τους.
Εχω στο νου μου εκφράσεις όπως «δημοκρατία», «ελευθερία» ή ακόμη και εκείνες τις ερωτικές, όπως το «σ' αγαπώ». Τις έχουμε ακούσει πάρα πολλές φορές, έχουμε δει την πραγματικότητα να τις διαψεύδει και επομένως καταλήγουμε να δυσπιστούμε γι' αυτές. Οι λόγοι των πολιτικών, για παράδειγμα, είναι συνήθως γεμάτοι με αυτές τις λέξεις και λένε όλο και λιγότερα ή τίποτα. Ιδού γιατί το να εμφυσήσει νέα ζωή στις λέξεις είναι ένα από τα πιο σημαντικά καθήκοντα της λογοτεχνίας.
Οι μεγάλοι συγγραφείς είναι εκείνοι που κατορθώνουν να δώσουν στις λέξεις κοινής χρήσης -όχι σε εκείνες τις παράξενες ή ασυνήθιστες- μια νέα ζωή, μια νέα δύναμη (...).*
Η Εμιλι Ντίκινσον γράφει: «Δεν γνωρίζω τίποτα στον κόσμο που να έχει τόση δύναμη όση η λέξη. Μερικές φορές γράφω μία και την κοιτάζω μέχρις ότου αρχίσει να λάμπει». Συχνά με ρωτούν αν η Εμιλι Ντίκινσον, μια συνεσταλμένη ποιήτρια του 19ου αιώνα, ενός αιώνα οπτιμισμού και ακλόνητης πίστης στην πρόοδο (αν και αυτή δεν ήταν βέβαια μια αγωνίστρια), θα σκεφτόταν το ίδιο στον σημερινό κόσμο, έναν κόσμο φόβου. Φόβου για την τύχη της οικονομίας, για την απειλή στην επιβίωση της ανθρωπότητας, για την τρομοκρατία, τον πόλεμο, την εγκληματικότητα. Σε αυτό το ερώτημα εγώ απαντάω: ναι. Για έναν απλό λόγο: το σύμπαν μας έχει θεμελιωθεί από τον λόγο.
Η μυθολογική μας παράδοση λέει ότι «Εν αρχή ην ο Λόγος». Στην αρχή είναι τα λόγια αυτά που γεννούν τα πράγματα. Το ίδιο ισχύει σε μεγάλο βαθμό στη ζωή μας, στην καθημερινότητά μας. Είμαστε συμβολικά όντα, δηλαδή υποταγμένα σε ένα δεσμό λέξεων.
Ο Αριστοτέλης, όταν υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο, κάτοχος πολιτικής γνώσης, μια ύπαρξη που ζει σε συντροφιά με τους άλλους, το κάνει βασιζόμενος στο γεγονός ότι εμείς οι άνθρωποι μιλάμε, χρησιμοποιούμε μια γλώσσα -την οποία δεν την έχουμε επινοήσει, αλλά την έχουμε βρει ήδη δεδομένη- και ότι αυτή η γλώσσα δίνει μορφή στη σκέψη μας, στις επιθυμίες μας.
Ακόμα και ο αναχωρητής ή εκείνος που αποσύρεται στη μοναξιά του βουνού, μιλάει με τον εαυτό του και με το Θεό με μια γλώσσα που δεν έχει επινοήσει, αλλά την έχει βρει έτοιμη για χρήση. Αυτή η γλώσσα δεν είναι τίποτε άλλο παρά η κοινωνία που ζει μέσα στον καθένα από μας. Ιδού γιατί αυτό που μας συγκροτεί ως πολιτικά, κοινωνικά και ανθρώπινα όντα και μας καθιστά μέρος του ανθρώπινου γένους είναι η ικανότητά μας να μιλάμε και κυρίως να κατανοούμε το νόημα του γλωσσικού συμβόλου, ενός κόσμου λέξεων.
Οι λέξεις αλλάζουν, όπως αλλάζουν και τα μέσα επικοινωνίας με τα οποία αυτές μεταβιβάζονται από το ένα μέρος στο άλλο, αλλά ο κεντρικός τους ρόλος παραμένει αναλλοίωτος. Χρησιμεύουν για να εκφράζουν τα πάντα: τα συναισθήματα, τα όνειρα και τα σχέδια για το μέλλον, την ορθολογική σκέψη καθώς και τα τρελά πάθη.
Οταν λέω αυτά τα πράγματα, μιλώντας σαν γέρος λόγιος, μου αντιτείνουν ότι σήμερα οι λέξεις υποκαθίστανται συχνά από άλλες, πιο ισχυρές μορφές επικοινωνίας: εικόνες, κινηματογραφικές και τηλεοπτικές ταινίες. Υπάρχει μάλιστα ένα είδος ουτοπικού αφορισμού, που επαναλαμβάνεται συνεχώς, σύμφωνα με τον οποίο μια εικόνα αξίζει περισσότερο από χίλιες λέξεις. Δεν συμφωνώ και δεν είναι αληθινό. Μια εικόνα χωρίς λέξεις δεν αξίζει τίποτα. Αναφέρω ένα παράδειγμα: η φωτογραφία ενός πτώματος σε ένα χωράφι πάνω σε ένα λόφο μπορεί να αντιστοιχεί σε εκείνη του θύματος ενός εγκλήματος, ενός πολέμου, ενός ατυχήματος. Αλλά αυτό το πτώμα μπορεί να είναι και το πτώμα ενός εκτελεσμένου δικτάτορα. Τα συμφραζόμενα θα είναι εκείνα που θα καταστήσουν κατανοητή την εικόνα: τρομερή, αξιοθαύμαστη, θλιβερή.
Προσοχή όμως! Οι λέξεις και οι εικόνες μπορεί να είναι απατηλές. Ενας λόγος παραπάνω για να πούμε ότι μια απομονωμένη εικόνα δεν έχει ποτέ αρκετή δύναμη. Αληθεύει όμως το αντίθετο: οι λέξεις αφαιρούν τη δύναμη των εικόνων.
Αληθεύει επίσης ότι σήμερα οι λέξεις φτάνουν σε μας μέσα από ασυνήθιστα μέσα. Στην αρχή και για πολλούς αιώνες οι λέξεις ήταν αποκλειστικά προφορικές. Στη συνέχεια μετατράπηκαν σε γραπτές λέξεις, με σκοπό να προσδιοριστούν οι νόμοι και οι κανόνες συμπεριφοράς. Μόνον αργότερα θα αρχίσουν να τυπώνονται και να αποδίδονται, ενώ σήμερα φτάνουν σε μας από την οθόνη του υπολογιστή και μέσα από μηνύματα κάθε τύπου. Ωστόσο, επιμένω: η δύναμη των λέξεων συνεχίζει να είναι η ίδια.
Πώς γίνεται αυτό; Επειδή όσο ισχυρή και να είναι η επίδραση των εικόνων, πρόκειται μόνον για μια υπνωτιστική επίδραση. Για να μας κάνει να συλλογιστούμε ή να αναπτύξουμε κριτικό πνεύμα, μια εικόνα δεν είναι αρκετή, ενώ ο λόγος είναι πάντοτε.
Αφού έπλεξα αυτό το εγκώμιο στο λόγο, θα ήθελα να προειδοποιήσω τον αναγνώστη: υπάρχει ένας εθισμός στις λέξεις. Υπάρχουν οι λέξεις που καταλήγουν να χάνουν τη λαμπρή τους όψη και που δεν λάμπουν πλέον, αντίθετα με την εικόνα που έδινε η Εμιλι Ντίκινσον. Μερικές λέξεις, εξαιτίας του ότι επαναλαμβάνονται ή πέφτουν στο κενό, χάνουν το νόημά τους.
Εχω στο νου μου εκφράσεις όπως «δημοκρατία», «ελευθερία» ή ακόμη και εκείνες τις ερωτικές, όπως το «σ' αγαπώ». Τις έχουμε ακούσει πάρα πολλές φορές, έχουμε δει την πραγματικότητα να τις διαψεύδει και επομένως καταλήγουμε να δυσπιστούμε γι' αυτές. Οι λόγοι των πολιτικών, για παράδειγμα, είναι συνήθως γεμάτοι με αυτές τις λέξεις και λένε όλο και λιγότερα ή τίποτα. Ιδού γιατί το να εμφυσήσει νέα ζωή στις λέξεις είναι ένα από τα πιο σημαντικά καθήκοντα της λογοτεχνίας.
Οι μεγάλοι συγγραφείς είναι εκείνοι που κατορθώνουν να δώσουν στις λέξεις κοινής χρήσης -όχι σε εκείνες τις παράξενες ή ασυνήθιστες- μια νέα ζωή, μια νέα δύναμη (...).*
Η Ελλη Παπά για τον έρωτα, την επανάσταση, τον «υπαρκτό σοσιαλισμό» και τον αληθινό Μπελογιάννη
Με αφορμή το βιβλίο «Μην πας ποτέ μόνος στο ταχυδρομείο», η ‘Ελλη Παπά γράφει για τον κομμουνισμό, τον έρωτα και τον Νίκο Μπελογιάννη «τον ζωντανό, τον αληθινό, κι όχι τον πλαστό των επίσημων 'μνημοσύνων'». Από τον Στέλιο Κούλογλου.
Μια παρηγοριά για να κάνεις τον δημοσιογράφο στις σημερινές συνθήκες γενικευμένης αναξιοπιστίας και κρίσης, είναι ότι σου δίνει την ευκαιρία να γνωρίσεις σημαντικούς ανθρώπους. Η Ελλη Παπά ήταν ένας τέτοιος άνθρωπος, μια κορυφαία προσωπικότητα που η χώρα μας και η αριστερά γεννούν όλο και πιο σπάνια. Είχα την τύχη να την γνωρίσω την δεκαετία του 90 με αφορμή μια σειρά ντοκιμαντέρ για την αντίσταση, τον εμφύλιο και το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα και τα κατοπινά χρόνια συνδεθήκαμε με μια σχέση φιλική και πολύ δημιουργική.
Συνήθιζε κατά καιρούς να μου στέλνει δικές της, εξαιρετικά οξυδερκείς αναλύσεις για την παγκόσμια κατάσταση καθώς και άρθρα που είχε ψαρέψει στο ίντερνετ και θεωρούσε ότι ίσως με ενδιάφεραν. Παρ ότι είχε βάλει πλώρη για τα 90 σέρφαρε κανονικά σαν να ήταν 18αρα. Τέτοιο ανήσυχο, ανοιχτό μυαλό ήταν- και αυτό προσδιορίζει και το μέγεθος της απώλειας. Της απώλειας της τωρινής που έφυγε απο την ζωή αλλά και της απωλειών που είχε αυτή η χώρα όταν έστειλε μετά τον πόλεμο να σαπίσουν στις φυλακές ή στο εκτελεστικό απόσπασμα ανθρώπους σαν την Ελλη και τον σύντροφο της τον Νίκο Μπελογιάννη. Γιατί από τις διηγήσεις τις δικές της και των άλλων αλλά τα κείμενα του που -όπως θα ειτε παρακάτω- μου έστειλε, έχω καταλάβει ότι και ο αληθινός Μπελογιάννης ανάλογου διαμετρήματος άνθρωπος ήταν.
Σκέφτομαι συχνά , με αφορμή τις πολιτικές εξελίξεις , την γενικευμένη κριση και πολύ πρόσφατα την τρομοκρατία, πόσο διαφορετική θα ήταν η πορεία της χώρας αν είχαμε αποφύγει τον εμφύλιο πόλεμο και πόσο διαφορετική θα ήταν η πορεία της αριστεράς αν άνθρωποι σαν τον Μπελογιάννη δεν είχαν θυσιασθεί στ βωμό ποικίλων σκοπιμοτήτων. Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία, χώρια ότι ανήκει στην σφαίρα του «αν».
Το 2002 τελειώσα το βιβλίο μου "Μην πας ποτέ μόνος στο ταχυδρομείο” και το έστειλα στην Ελλη να το διαβάσει. Το θέμα του βιβλίου ήταν ο έρωτας στον υπαρκτό σοβιετικό σοσιαλισμό, ή αν ο τελευταίος -όπως και όλα τα ολοκληρωτικά συστήματα- σκότωνε τον έρωτα. Μου έστειλε για απάντηση μια μακριά πολυσέλιδη επιστολή-κείμενο, επίσημο και στο χαρτί όχι e-mail αυτή την φορά, που ξεκινούσε με την παρακάτω εισαγωγή:
Αγαπητέ μου φiλε
Το βιβλίο σου δεν ξέρω πώς θα γίνει δεκτό από τους αμετανόητους θιασώτες του ύπαρκτού. Για μένα ήταν μια βαθειά κατάδυση στα βρωμερά απόνερά του που δυστυχώς τα γνώρισα, καλύτερα τα έζησα, στην ακμή τους και σε όλο τους το μεγαλείο -σε μικρότερη βέβαια κλίμακα, μα αυτό δεν αλλάζει πολλά.
Οι πληγές του μένουν. Αφιέρωσα πολλά από τα χρόνια μου στην προσπάθεια να τα «ξεπλύνω» από πάνω μου κι από όσα μυαλά θα κατανοούσαν την ανάγκη να έρθουν στο φως για να απαλλαγεί απ'αυτά ό τι μπορεί (ακόμη) να λέγεται σοσιαλισμός, κομμουνισμός 'και άλλα τέτοια σημαντικά', όπως θα έλεγε ο αγαπημένος μου Μαγιακόφσκι. Λίγα κατάφερα και πολλά υπέμεινα. Ας είναι, φυλάγομαι από το θρήνο για όσα μπορούσαν να γίνουν και χάθηκαν.
Και τώρα στο βιβλίο σου. Από την αρχή με τράβηξε αυτό που ήταν για σένα το πρώτο 'κινούν' για να το γράψεις κι όσο προχωρούσα έκανα -μοιραία- τη σύγκριση. Από τη μια η Πολιτεία του Πλάτωνα που στον εικοστό αι.μ.χ.πήρε το όνομα του 'υπαρκτού', η πολιτεία που διώχνει τον έρωτα μαζί με όλα τα αισθήματα που έκαναν ανθρώπινη την κοινωνία των ανθρώπων, μαζί με την τέχνη και τους ποιητές (αλλά που κρατάει τους πιο ατάλαντους που δέχονται να γράφουν τους μύθους που οι 'φιλόσοφοι βασιλείς' τους υπαγορεύουν - γνωστή η φάρα τους) και με όλα τα παρεπόμενά της. Από την άλλη εκείνοι που αρνήθηκαν τον απανθρωπισμό τους, εκείνοι που εγώ τους κατατάσσω στο 'είδος Μαγιακόφσκι'.
Έτσι έφτασα να διαβάζω τα όσα έλεγαν (τόσο ρεαλιστικά δοσμένα που να σου κόβεται η ανάσα) οι ήρωες κι οι ηρωίδες του βιβλίου σου- και στην ακοή μου να έρχονται τα λόγια που εγώ άκουσα από τον Νίκο. Κι όταν έκλεισα το βιβλίο σου σκέφτηκα πως έπρεπε να γνωρίσεις τον Νίκο όπως εγώ τον έζησα - τον ζωντανό, τον αληθινό, κι όχι τον πλαστό των επίσημων 'μνημοσύνων'. Πως έπρεπε να γνωρίσεις ότι υπήρξανε κομμουνιστές (και δεν είμασταν οι μόνοι) που έδιναν τη ζωή τους για ένα κομμουνισμό που ήταν από την ίδια του τη φύση ερωτικός και χαιρόταν όταν έβλεπε να ανθίζει ο έρωτας στις καρδιές των ανθρώπων.
Θα μου πεις αν έχω δίκιο όταν διαβάσεις τα 'Γράμματα στο γιο μου' (σε λίγο θα εκδοθούνε, συνοδεύοντας μια σειρά βιλιαράκια μινιατούρες που έκανα στη φυλακή για το γιο μου).(1) Το κακό είναι πως δεν είναι ακριβώς ανέκδοτα, έχουνε κι όλας τη μικρή τους ιστορία: Τα είχα γράψει στη φυλακή -σε τρεις δόσεις, όσες και όσο άντεχα κάθε φορά- από το 1955 ως το 1962.Τα έστειλα στη Διδώ για να τα δώσει στο γιο μου όταν θα γινόταν δεκάξη χρονών. Βγήκα από τη φυλακή τις μέρες της Πρωτοχρονιάς του 1964, έτσι που έλεγα πια πως θα τα έδινα εγω στο γιο μου στα δεκάξη του χρόνια. Λάθος. Τα δεκάξη του με βρήκαν εξόριστη της δικτατορίας στα Γιούρα, κι έτσι σωστά είχα προβλέψει πως η Διδώ θα του τα έδινε.
Αλλά τότε ακριβώς εκείνη είχε αρχίσει να γράφει την 'Εντολή' και του τα ζήτησε για να τα περιλάβει στο βιβλίο της. Της τα έδωσε. Κανείς δεν σκέφτηκε αν εγώ θα συμφωνούσα. Τέλος πάντων, δεν πειράζει, έγινε κι αυτό. Μόνο που, μέσα στον όγκο του βιβλίου, περάσανε σαν, πώς να το πώ, να το πω σαν 'γραφικότητα'; Κάπως έτσι. Ακόμη και σήμερα αναγνώστες και προπαντός αναγνώστριες της 'Εντολής' μου λένε 'Διαβάσαμε και τα γράμματά σου, καημενούλα, τί έχεις περάσει!'. Τέτοια. Ο μόνος που με πήρε τηλέφωνο για να μου πει ποια σημασία έδινε σ'αυτά τα γράμματα ήταν ο Μανώλης Αναγνωστάκης. Μα ο Αναγνωστάκης είναι Ποιητής. Τα όσα μου είπε ήταν βάλσαμο για μένα και πάντα τα θυμάμαι με ευγνωμοσύνη.
Τώρα θα σου εξομολογηθώ και κάτι, υπό ... αυστηράν εχεμύθειαν: η αδελφή μου, παρά την ευαισθησία της, δεν είχε καταλάβει τίποτα. Τ ο μόνο που μου είπε γι'αυτά τα γράμματα όταν βγήκα απ' τα Γιούρα ήταν: 'Μα, βρε παιδί μου, τι ερωτισμός ηταν αυτος...'!!! Έτσι ακριβώς.
Κι άλλη μια εξομολόγηση. Εγώ είχα διαφορετική από τον Νίκο αντίληψη για το ιδιωτικό και τη δημοσιότητα του ιδιωτικού. Θα το δεις και στα γράμματά του, πως και την έκδοση της αλληλογραφίας μας ήθελε (με μια μικρή εξαίρεση, κι αυτή με 'ίσως') και τις βιογραφίες μας να γράψουμε. Ωστόσο, στην τωρινή μου απόφαση, να εκδοθεί μόνη η αλληλογραφία μας έπαιξε μεγάλο ρόλο εκείνη η βούληση του Νίκου. Είναι λίγο σαν να του το χρωστάω. Κι ευτυχώς που τα μαθαίναμε απέξω τα γράμματά μας, στην αρχή αυθόρμητα, γιατί δεν μπορούσαμε να τα κρατάμε από το φόβο ότι κάποιος από τους δεσμοφύλακες μπορούσε να τα βρει αλλά θέλαμε να μας συντροφεύουν στις ατέλειωτες μέρες και νύχτες της μοναξιάς, κι ύστερα με υπόδειξη του Νίκου πως μπορούσε κάποτε να τα εκδόσουμε.
Αυτά. Μπορεί να σε κούρασα, αλλά ήθελα να τα πω κάποτε, κι αν 'διάλεξα' εσένα φταίει το βιβλίο σου. Ίσως ήθελα ν'αποκαταστήσω την τιμή εκείνων των κομμουνιστών που, παρ'όλα αυτά, ξέρανε να περνάνε πέρα και πάνω από 'όλα αυτά' και να υψώνουν κάτω από τη σκιά του θανάτου το θρίαμβο της ζωής που είναι ο έρωτας; Ίσως. να ήταν, πιο απλά, η εκτίμησή μου για σένα, που άνετα την κέρδισες.
Λοιπόν,καλή ανάγνωση!
15.2.03 Έλλη
tvxs.gr
Μια παρηγοριά για να κάνεις τον δημοσιογράφο στις σημερινές συνθήκες γενικευμένης αναξιοπιστίας και κρίσης, είναι ότι σου δίνει την ευκαιρία να γνωρίσεις σημαντικούς ανθρώπους. Η Ελλη Παπά ήταν ένας τέτοιος άνθρωπος, μια κορυφαία προσωπικότητα που η χώρα μας και η αριστερά γεννούν όλο και πιο σπάνια. Είχα την τύχη να την γνωρίσω την δεκαετία του 90 με αφορμή μια σειρά ντοκιμαντέρ για την αντίσταση, τον εμφύλιο και το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα και τα κατοπινά χρόνια συνδεθήκαμε με μια σχέση φιλική και πολύ δημιουργική.
Συνήθιζε κατά καιρούς να μου στέλνει δικές της, εξαιρετικά οξυδερκείς αναλύσεις για την παγκόσμια κατάσταση καθώς και άρθρα που είχε ψαρέψει στο ίντερνετ και θεωρούσε ότι ίσως με ενδιάφεραν. Παρ ότι είχε βάλει πλώρη για τα 90 σέρφαρε κανονικά σαν να ήταν 18αρα. Τέτοιο ανήσυχο, ανοιχτό μυαλό ήταν- και αυτό προσδιορίζει και το μέγεθος της απώλειας. Της απώλειας της τωρινής που έφυγε απο την ζωή αλλά και της απωλειών που είχε αυτή η χώρα όταν έστειλε μετά τον πόλεμο να σαπίσουν στις φυλακές ή στο εκτελεστικό απόσπασμα ανθρώπους σαν την Ελλη και τον σύντροφο της τον Νίκο Μπελογιάννη. Γιατί από τις διηγήσεις τις δικές της και των άλλων αλλά τα κείμενα του που -όπως θα ειτε παρακάτω- μου έστειλε, έχω καταλάβει ότι και ο αληθινός Μπελογιάννης ανάλογου διαμετρήματος άνθρωπος ήταν.
Σκέφτομαι συχνά , με αφορμή τις πολιτικές εξελίξεις , την γενικευμένη κριση και πολύ πρόσφατα την τρομοκρατία, πόσο διαφορετική θα ήταν η πορεία της χώρας αν είχαμε αποφύγει τον εμφύλιο πόλεμο και πόσο διαφορετική θα ήταν η πορεία της αριστεράς αν άνθρωποι σαν τον Μπελογιάννη δεν είχαν θυσιασθεί στ βωμό ποικίλων σκοπιμοτήτων. Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία, χώρια ότι ανήκει στην σφαίρα του «αν».
Το 2002 τελειώσα το βιβλίο μου "Μην πας ποτέ μόνος στο ταχυδρομείο” και το έστειλα στην Ελλη να το διαβάσει. Το θέμα του βιβλίου ήταν ο έρωτας στον υπαρκτό σοβιετικό σοσιαλισμό, ή αν ο τελευταίος -όπως και όλα τα ολοκληρωτικά συστήματα- σκότωνε τον έρωτα. Μου έστειλε για απάντηση μια μακριά πολυσέλιδη επιστολή-κείμενο, επίσημο και στο χαρτί όχι e-mail αυτή την φορά, που ξεκινούσε με την παρακάτω εισαγωγή:
Αγαπητέ μου φiλε
Το βιβλίο σου δεν ξέρω πώς θα γίνει δεκτό από τους αμετανόητους θιασώτες του ύπαρκτού. Για μένα ήταν μια βαθειά κατάδυση στα βρωμερά απόνερά του που δυστυχώς τα γνώρισα, καλύτερα τα έζησα, στην ακμή τους και σε όλο τους το μεγαλείο -σε μικρότερη βέβαια κλίμακα, μα αυτό δεν αλλάζει πολλά.
Οι πληγές του μένουν. Αφιέρωσα πολλά από τα χρόνια μου στην προσπάθεια να τα «ξεπλύνω» από πάνω μου κι από όσα μυαλά θα κατανοούσαν την ανάγκη να έρθουν στο φως για να απαλλαγεί απ'αυτά ό τι μπορεί (ακόμη) να λέγεται σοσιαλισμός, κομμουνισμός 'και άλλα τέτοια σημαντικά', όπως θα έλεγε ο αγαπημένος μου Μαγιακόφσκι. Λίγα κατάφερα και πολλά υπέμεινα. Ας είναι, φυλάγομαι από το θρήνο για όσα μπορούσαν να γίνουν και χάθηκαν.
Και τώρα στο βιβλίο σου. Από την αρχή με τράβηξε αυτό που ήταν για σένα το πρώτο 'κινούν' για να το γράψεις κι όσο προχωρούσα έκανα -μοιραία- τη σύγκριση. Από τη μια η Πολιτεία του Πλάτωνα που στον εικοστό αι.μ.χ.πήρε το όνομα του 'υπαρκτού', η πολιτεία που διώχνει τον έρωτα μαζί με όλα τα αισθήματα που έκαναν ανθρώπινη την κοινωνία των ανθρώπων, μαζί με την τέχνη και τους ποιητές (αλλά που κρατάει τους πιο ατάλαντους που δέχονται να γράφουν τους μύθους που οι 'φιλόσοφοι βασιλείς' τους υπαγορεύουν - γνωστή η φάρα τους) και με όλα τα παρεπόμενά της. Από την άλλη εκείνοι που αρνήθηκαν τον απανθρωπισμό τους, εκείνοι που εγώ τους κατατάσσω στο 'είδος Μαγιακόφσκι'.
Έτσι έφτασα να διαβάζω τα όσα έλεγαν (τόσο ρεαλιστικά δοσμένα που να σου κόβεται η ανάσα) οι ήρωες κι οι ηρωίδες του βιβλίου σου- και στην ακοή μου να έρχονται τα λόγια που εγώ άκουσα από τον Νίκο. Κι όταν έκλεισα το βιβλίο σου σκέφτηκα πως έπρεπε να γνωρίσεις τον Νίκο όπως εγώ τον έζησα - τον ζωντανό, τον αληθινό, κι όχι τον πλαστό των επίσημων 'μνημοσύνων'. Πως έπρεπε να γνωρίσεις ότι υπήρξανε κομμουνιστές (και δεν είμασταν οι μόνοι) που έδιναν τη ζωή τους για ένα κομμουνισμό που ήταν από την ίδια του τη φύση ερωτικός και χαιρόταν όταν έβλεπε να ανθίζει ο έρωτας στις καρδιές των ανθρώπων.
Θα μου πεις αν έχω δίκιο όταν διαβάσεις τα 'Γράμματα στο γιο μου' (σε λίγο θα εκδοθούνε, συνοδεύοντας μια σειρά βιλιαράκια μινιατούρες που έκανα στη φυλακή για το γιο μου).(1) Το κακό είναι πως δεν είναι ακριβώς ανέκδοτα, έχουνε κι όλας τη μικρή τους ιστορία: Τα είχα γράψει στη φυλακή -σε τρεις δόσεις, όσες και όσο άντεχα κάθε φορά- από το 1955 ως το 1962.Τα έστειλα στη Διδώ για να τα δώσει στο γιο μου όταν θα γινόταν δεκάξη χρονών. Βγήκα από τη φυλακή τις μέρες της Πρωτοχρονιάς του 1964, έτσι που έλεγα πια πως θα τα έδινα εγω στο γιο μου στα δεκάξη του χρόνια. Λάθος. Τα δεκάξη του με βρήκαν εξόριστη της δικτατορίας στα Γιούρα, κι έτσι σωστά είχα προβλέψει πως η Διδώ θα του τα έδινε.
Αλλά τότε ακριβώς εκείνη είχε αρχίσει να γράφει την 'Εντολή' και του τα ζήτησε για να τα περιλάβει στο βιβλίο της. Της τα έδωσε. Κανείς δεν σκέφτηκε αν εγώ θα συμφωνούσα. Τέλος πάντων, δεν πειράζει, έγινε κι αυτό. Μόνο που, μέσα στον όγκο του βιβλίου, περάσανε σαν, πώς να το πώ, να το πω σαν 'γραφικότητα'; Κάπως έτσι. Ακόμη και σήμερα αναγνώστες και προπαντός αναγνώστριες της 'Εντολής' μου λένε 'Διαβάσαμε και τα γράμματά σου, καημενούλα, τί έχεις περάσει!'. Τέτοια. Ο μόνος που με πήρε τηλέφωνο για να μου πει ποια σημασία έδινε σ'αυτά τα γράμματα ήταν ο Μανώλης Αναγνωστάκης. Μα ο Αναγνωστάκης είναι Ποιητής. Τα όσα μου είπε ήταν βάλσαμο για μένα και πάντα τα θυμάμαι με ευγνωμοσύνη.
Τώρα θα σου εξομολογηθώ και κάτι, υπό ... αυστηράν εχεμύθειαν: η αδελφή μου, παρά την ευαισθησία της, δεν είχε καταλάβει τίποτα. Τ ο μόνο που μου είπε γι'αυτά τα γράμματα όταν βγήκα απ' τα Γιούρα ήταν: 'Μα, βρε παιδί μου, τι ερωτισμός ηταν αυτος...'!!! Έτσι ακριβώς.
Κι άλλη μια εξομολόγηση. Εγώ είχα διαφορετική από τον Νίκο αντίληψη για το ιδιωτικό και τη δημοσιότητα του ιδιωτικού. Θα το δεις και στα γράμματά του, πως και την έκδοση της αλληλογραφίας μας ήθελε (με μια μικρή εξαίρεση, κι αυτή με 'ίσως') και τις βιογραφίες μας να γράψουμε. Ωστόσο, στην τωρινή μου απόφαση, να εκδοθεί μόνη η αλληλογραφία μας έπαιξε μεγάλο ρόλο εκείνη η βούληση του Νίκου. Είναι λίγο σαν να του το χρωστάω. Κι ευτυχώς που τα μαθαίναμε απέξω τα γράμματά μας, στην αρχή αυθόρμητα, γιατί δεν μπορούσαμε να τα κρατάμε από το φόβο ότι κάποιος από τους δεσμοφύλακες μπορούσε να τα βρει αλλά θέλαμε να μας συντροφεύουν στις ατέλειωτες μέρες και νύχτες της μοναξιάς, κι ύστερα με υπόδειξη του Νίκου πως μπορούσε κάποτε να τα εκδόσουμε.
Αυτά. Μπορεί να σε κούρασα, αλλά ήθελα να τα πω κάποτε, κι αν 'διάλεξα' εσένα φταίει το βιβλίο σου. Ίσως ήθελα ν'αποκαταστήσω την τιμή εκείνων των κομμουνιστών που, παρ'όλα αυτά, ξέρανε να περνάνε πέρα και πάνω από 'όλα αυτά' και να υψώνουν κάτω από τη σκιά του θανάτου το θρίαμβο της ζωής που είναι ο έρωτας; Ίσως. να ήταν, πιο απλά, η εκτίμησή μου για σένα, που άνετα την κέρδισες.
Λοιπόν,καλή ανάγνωση!
15.2.03 Έλλη
tvxs.gr
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)