Μια διαδρομή στο α-σύνορο

Η λέξη κουρμπέτι χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα στις βαλκανικές χώρες για να δηλώσει αυτό που σημαίνει από την εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας: ταξίδι για δουλειά. Κινητικότητα, η οποία τουλάχιστον στην ελληνοαλβανική μεθόριο συνεχίστηκε σχεδόν αμείωτη και όλον τον περασμένο αιώνα: δεν πτοήθηκε από την αυθαίρετη χάραξη του συνόρου μετά τους Βαλκανικούς πολέμους με τη δημιουργία του ανεξάρτητου αλβανικού κράτους το 1913, ενώ συνεχίστηκε ακόμη και μετα τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και πριν από την εγκαθίδρυση του κομμουνιστικού καθεστώτος, οπότε και μετριάστηκε για να αναπτερωθεί με την κατάρρευσή του το 1990.
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ στην ΙΩΑΝΝΑ ΣΩΤΗΡΧΟΥ
Το επέβαλλαν άλλωστε τα ιδιαίτερα πολιτιστικά και εθνολογικά δεδομένα που είχαν από αιώνες διαμορφωθεί στην περιοχή: πληθυσμοί αλβανόφωνοι, ελληνόφωνοι, ορθόδοξοι χριστιανικοί και μουσουλμανικοί, οι οποίοι αναμιγνύονται σε όλους τους πιθανούς συνδυασμούς, καθιστώντας δυσδιάκριτες τις διαφορές που επιτάσσουν η εθνοτική καταγωγή, η γλωσσική επικοινωνία ή η θρησκευτική παράδοση.

«Παρ' ότι τελικά το σύνορο κατοχυρώθηκε από τις διεθνείς συμβάσεις, το πρόβλημα της έλλειψης αντιστοιχίας ανάμεσα σ' αυτό και στα εθνολογικά δεδομένα παρέμεινε, με αποτέλεσμα εθνοτικές ομάδες ακόμα και συγγενικές ομάδες και οικογένειες να διαιρεθούν ανάμεσα σε δύο εθνικά κράτη» παρατηρεί στο υπό έκδοση βιβλίο του «Στο σύνορο-"μετανάστευση", σύνορα και ταυτότητες στην αλβανο-ελληνική μεθόριο» (εκδόσεις Οδυσσέας) ο καθηγητής Κοινωνικής Λαογραφίας στο τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Βασίλης Νιτσιάκος, ο οποίος ως άλλος περιηγητής του... 21ου αιώνα μελετά και καταγράφει αυτές τις ξεχωριστές σχέσεις, όπως διαμορφώνονται στο αλβανο-ελληνικό διασυνοριακό πλαίσιο. Ανθρώπινες ιστορίες, επιστημονικοί στοχασμοί, αλληλεπιδράσεις πολιτισμικές, στοιχεία που συνθέτουν το ρευστό μωσαϊκό ενός ιστορικά μικτού εθνολογικού πληθυσμού αποτυπώνονται σε αυτό το οδοιπορικό που ξεπερνά τις 450 σελίδες και αποτελεί καρπό βαθιάς γνώσης και ενασχόλησης ετών με αυτή την ιδιαίτερη περιοχή: θέματα που επιχειρήσαμε να ακουμπήσουμε στη συζήτησή μας μαζί του.

Για ποιο λόγο έγινε το βιβλίο;

«Το βιβλίο ξεκίνησε ως μια μελέτη για τη μετανάστευση και το σύνορο, ως μια προσπάθεια δηλαδή να διερευνήσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι μετανάστες αντιμετωπίζουν και διαχειρίζονται το πολιτικό σύνορο αλλά και τα συμβολικά όρια των ταυτοτήτων, διότι σε προηγούμενες μελέτες συνειδητοποιήσαμε πόσο μεγάλη, από μεθοδολογική άποψη, είναι η αξία των συνόρου ως εννοιολογικού εργαλείου για την κατανόηση του φαινομένου της μετανάστευσης αλλά και των σχέσεων που τη διέπουν».

Τα σύνορα πολιτικά χωρίζουν. Αναδεικνύετε πολλά στοιχεία όμως στην αλβανο-ελληνική μεθόριο που ενώνουν. Ποια είναι αυτά;

«Κατ' αρχήν πρέπει να τονιστεί ότι, παρά το γεγονός ότι το σύνορο χωρίζει δύο έθνη-κράτη, σε καμιά περίπτωση δεν υπάρχει απόλυτη αντιστοιχία ανάμεσα σ' αυτό και τις εθνοτικές σχέσεις που υποτίθεται ότι αποτυπώνει. Επίσης, παρά το γεγονός ότι οι εθνικές ρητορικές εκατέρωθεν του συνόρου τονίζουν και υπεραμύνονται της ομοιογένειας στο εσωτερικό και της διαφοροποίησης ως προς τον εκτός του συνόρου "άλλο", η εθνογραφική έρευνα αναδεικνύει μια εντελώς διαφορετική εικόνα. Αυτή η εικόνα της πολυμορφίας, ενός εθνολογικού μωσαϊκού, κατέστησε την επιχείρηση χάραξης του συνόρου μετά τους Βαλκανικούς πολέμους και κατά την ίδρυση του αλβανικού κράτους πολύ δύσκολη υπόθεση, γι' αυτό και τελικά η χάραξη έγινε με έναν εντελώς αυθαίρετο τρόπο, που, εκτός των άλλων, διέσπασε και την ενότητα του ευρύτερου ηπειρώτικου χώρου.

Η παρουσία της ελληνικής μειονότητας στην Αλβανία αλλά και η ένταξη αλβανόφωνων πληθυσμών στο ελληνικό κράτος αποτελεί μόνο μια έκφανση αυτού του γεγονότος. Επειτα, είναι κάτι παραπάνω από προφανές, ακόμα και σήμερα, ότι η διχοτομία Ελληνας-Αλβανός συσκοτίζει παρά φωτίζει την υπάρχουσα πραγματικότητα. Εκτός από τους εθνοτικά Ελληνες και εθνοτικά Αλβανούς, που κι αυτές δεν είναι ομοιογενείς κατηγορίες -για παράδειγμα υπάρχουν πολλές πολιτισμικές διαφορές και διαφορετικές νοοτροπίες και συλλογικές συνειδήσεις μεταξύ μουσουλμάνων και χριστιανών ορθόδοξων Αλβανών, υπάρχουν εθνοτικές ομάδες που, ενώ έχουν ενταχθεί εθνικά σε ένα κράτος, συνεχίζουν να διατηρούν τις ιδιαιτερότητές τους και να παρουσιάζουν έντονη ρευστότητα ως προς τις συλλογικές τους ταυτότητες. Ενα τέτοιο παράδειγμα αποτελούν οι Βλάχοι της Αλβανίας. Ως προς τα κοινά πολιτισμικά στοιχεία των ομάδων που χωρίζονται από το σύνορο, αυτά είναι περισσότερα από εκείνα που τους διαφοροποιούν, παρά την ομογενοποιητική δράση των ιδεολογικών μηχανισμών των κρατών τα τελευταία σχεδόν εκατό χρόνια. Επειδή ακριβώς οι ομοιότητες ήταν έντονες, έπρεπε να τονιστούν και μεγιστοποιηθούν, ακόμα και να επινοηθούν διαφορές. Επειδή οι συνδέσεις ήταν πολλές, έπρεπε να εφευρεθούν ρήξεις... Το πολυφωνικό τραγούδι είναι το καλύτερο παράδειγμα. Ενώ είναι μια πολιτισμική έκφραση που ενώνει, οι ειδικοί επιστήμονες ερίζουν για το ποιος την "έκλεψε" από ποιον, στο όνομα της εθνικής ανωτερότητας...».

Σε αυτό το μεγάλο οδοιπορικό, τι σας έκανε μεγαλύτερη εντύπωση;

«Οι προσωπικές και οικογενειακές τραγωδίες που προξένησε η επιβολή του συνόρου και κυρίως ο αποκλεισμός που επέβαλε το καθεστώς Χότζα, από τη μια, και από την άλλη πόσο ρευστές είναι οι ταυτότητες, πόσο εύκολα δηλαδή αλλάζουν σε δύο γενιές...».

Ξεχωρίζετε κάποια ιστορία;

«Την ιστορία της κτηνοτροφικής οικογένειας, της οποίας τα δύο παιδιά έμειναν στα χειμαδιά της Ελλάδας με το "κλείσιμο" του συνόρου και οι γονείς τους απέκτησαν άλλα δύο παιδιά στη συνέχεια στην Αλβανία. Οταν έπεσε το σύνορο, το 1991, ενώθηκε ξανά η οικογένεια και τα μεγαλύτερα παιδιά δεν μπορούσαν να συνεννοηθούν με τα μικρότερα επειδή μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες...».

Κάνετε μια αναφορά για την υποδοχή των Αλβανών από τους Αρβανίτες που είναι εντελώς διαφορετική από τα περιστατικά βίας που είδαν το φως της δημοσιότητας εκείνη την εποχή: πού βρίσκεται η αλήθεια;

«Η στάση τους υπήρξε αμφίθυμη, όπως και όλων των Ελλήνων απέναντι στους "Βορειοηπειρώτες αδελφούς". Η αρνητική πλευρά έχει να κάνει με την άρνηση ταύτισης με την εικόνα που παρουσίαζαν αυτοί οι άνθρωποι όταν πρωτοήρθαν και τη γενική απόρριψή τους από την ελληνική κοινωνία. Αυτό από μια πρώτη επιφανειακή προσέγγιση του θέματος. Διότι, ως προς τους Αρβανίτες, συγκεκριμένες εθνογραφικές έρευνες έδειξαν μια αντίφαση ανάμεσα στη δημόσια και την ιδιωτική σφαίρα, στο πλαίσιο αυτού που αποκαλείται "πολιτισμική οικειότητα". Με άλλα λόγια, οι ίδιοι άνθρωποι που δημόσια εκφράζονται αρνητικά απέναντι στους Αλβανούς, μπορεί στο σπίτι τους να αντιμετωπίζουν εντελώς διαφορετικά συγκεκριμένους ανθρώπους που έχουν στη δούλεψή τους ή με κάποιον τρόπο σχετίζονται. Πάντως, στις πολλές συνεντεύξεις που έχω προσωπικά κάνει με Αλβανούς μετανάστες -κάποιες έχουν δημοσιευθεί σε προηγούμενο βιβλίο μου- οι ίδιοι αναφέρονται πάντοτε με θετικό τρόπο στην υποδοχή που είχαν από τους Αρβανίτες. Αλλωστε όλοι τους σχεδόν τον πρώτο καιρό περνούν από τα μέρη αυτά, κάτι που είναι αναμενόμενο και μόνο από το γλωσσικό πλεονέκτημα που διαθέτουν». *

Τι μέλλει γενέσθαι με το Ευρώ;

Η καθιέρωση του ευρώ πριν από μια δεκαετία ήταν μια περισσότερο πολιτική παρά νομισματική ή οικονομική απόφαση. Ο διάσημος οικονομολόγος Milton Friedman, είχε δηλώσει τότε, πως αν και στην αρχή ήταν απαισιόδοξος για τη μελλοντική πορεία του ευρώ, στη συνέχεια άλλαξε γνώμη όταν είδε τη πειθαρχία με την οποία προσπάθησαν οι διάφορες χώρες να πετύχουν τους όρους ένταξής τους στη νέα νομισματική ένωση.

Σήμερα όμως το ευρώ κινδυνεύει. Και ένας βασικός λόγος για αυτό είναι η κρίση που μαστίζει την Ελλάδα. Αν η Ελλάδα δεν μπορέσει να την ξεπεράσει, κινδυνεύει με διάλυση ολόκληρη η ευρωζώνη, ή έστω με σοβαρό πληθωρισμό.

Τα προβλήματα του ευρωπαϊκού νομίσματος επηρεάζουν ολόκληρο το πλανήτη. Καλώς ή κακώς, το νόμισμα χρησιμοποιείται από 350 εκατομμύρια Ευρωπαίων πολιτών. Η ευρωζώνη αποτελεί τη δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία στο κόσμο. Με τουλάχιστον 800 δισ. ευρώ σε παγκόσμια κυκλοφορία, το νόμισμα μας είναι πολύ πιο διαδεδομένο και από το αμερικανικό δολάριο. Ας μη ξεχνάμε πως είναι και ισχυρότερο από το δολάριο, τη βρετανική λίρα, αλλά και πολλά άλλα νομίσματα. Αυτό είναι και ένας λόγος που συνετέλεσε στην ελληνική κατάρρευση. Ο τουρισμός μας αποτελεί τη μεγαλύτερη πηγή εσόδων. Για τους τουρίστες όμως που προέρχονται από χώρες εκτός ευρωζώνης (συμπεριλαμβανομένων των Άγγλων), οι διακοπές στη Ελλάδα δεν συμφέρουν πια.

Με την Ελλάδα να αντιμετωπίζει ακόμη και το ενδεχόμενο πτώχευσης, η αξία του ευρώ όλο και διολισθαίνει. Και μαζί με αυτό διολισθαίνει και η κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα. Δεν είναι τυχαίο που οι Γερμανοί πολίτες αντιτίθενται στην οικονομική διάσωση της χώρας μας. Η οικονομία τους έχει σημειώσει και αυτή μια σημαντική πτώση, με αποτέλεσμα οι Γερμανοί να μην είναι ιδιαίτερα ενθουσιώδεις απέναντι σε ασθενείς οικονομικούς συμμάχους όπως εμείς, η Ρουμανία, η Πορτογαλία, η Ισπανία, και η Ιρλανδία. Εμάς ειδικά μας απεχθάνονται, καθώς είναι πλέον κοινό μυστικό ότι οι κυβερνήσεις μας μαγείρευαν επί χρόνια τα οικονομικά στοιχεία της χώρας και σε καμία περίπτωση δεν μπόρεσαν ή δεν προσπάθησαν να μειώσουν το πελώριο έλλειμμα του προϋπολογισμού. Πολλοί αμφιβάλλουν ακόμη και τώρα, που η απειλητική σκιά του ΔΝΤ έκανε εμφανή την παρουσία της στη χώρα μας. Είμαστε γνωστοί τόσο ως παπατζήδες, όσο και ως βολεψάκηδες. Και όχι άδικα.

Η απροθυμία πολλών Ευρωπαίων να μας βοηθήσουν είναι κατανοητή. Η ευρωζώνη αντιμετωπίζει ποσοστά ανεργίας της τάξης του 10%, τη μεγαλύτερη εδώ και δέκα χρόνια. Σύμφωνα όμως με τους όρους της ΕΕ (άρθρο 122 της Σύμβασης), την Ελλάδα θα πρέπει να τη βοηθήσουν και οι 27 χώρες που απαρτίζουν την Ένωση και όχι μόνο οι 16 της ευρωζώνης. Έτσι και η Βρετανία είναι υποχρεωμένη να βοηθήσει, αν και συνειδητά αντιτίθεται στην νομισματική ένωση στην οποία και δεν συμμετέχει. Οι Βρετανοί ανησυχούν πως αν η χώρα μας, που αντιπροσωπεύει μόλις το 3% του ευρωπαϊκού ΑΕΠ, διασωθεί, τότε και οι άλλες χώρες που αντιμετωπίζουν προβλήματα όπως η Ισπανία και η Πορτογαλία , θα ζητήσουν την ίδια μεταχείριση. Έτσι λοιπόν φοβούνται πως τελικά η χώρα τους θα αναγκαστεί να ξοδέψει περί τα 50 δισεκατομμύρια λίρες, που τις έχει ανάγκη, για να σώσει ένα νόμισμα στο οποίο η ίδια δεν πίστεψε ποτέ.

Πολλοί δικοί μας (πολιτικοί και μη) πιστεύουν πως η μόνη λύση είναι η έξοδος της χώρας μας από τη ευρωζώνη και η άμεση επαναφορά της δραχμής. Αυτό θα επιτρέψει την υποτίμηση της, έτσι ώστε να τονωθούν οι εξαγωγές και η οικονομική μας ανάπτυξη. Και απ`ότι φαίνεται, αρκετοί είναι και οι Ευρωπαίοι που συμφωνούν με μια τέτοια δρομολόγηση. Ακόμη και στελέχη της Κεντρικής Ευρωπαϊκής Τράπεζας. Σε βρετανικές εφημερίδες όπως την Daily Telegraph, έχουν δημοσιευτεί κατά καιρούς πληροφορίες που θέλουν την ΕΚΤ να επεξεργάζεται το νομικό υπόβαθρο μιας τυχόν αποχώρησης της χώρας μας από την ευρωζώνη ή ακόμη και τη πλήρη διάλυσή της. Το πρόβλημα όμως, που πολλοί αγνοούν ή που αρνούνται να πουν, είναι πως ένα κράτος μέλος της ΕΕ δεν μπορεί να αποχωρήσει από την ευρωζώνη χωρίς να βγει και από την ΕΕ. Εκτός από τη Βρετανία και τη Δανία που φρόντισαν εγκαίρως να εξασφαλίσουν την επιλογή της αποχώρησής τους από την ΕΕ.

Το πιο πιθανό όμως σενάριο είναι πως τόσο οι Βρετανοί όσο και οι διστακτικοί Γερμανοί, στο τέλος θα κατεβάσουν τους ανθελληνικούς τόνους, και θα στηρίξουν (έστω με μισή καρδιά) την Ελλάδα, λόγω του ευρώ. Οι δε Γερμανοί μάλιστα, είναι πολύ πιθανό να μας αναλάβουν ως οικονομικοί κηδεμόνες εφ` όρου ζωής, όπως ανέλαβαν κάποτε και την οικονομικά καθυστερημένη ανατολική Γερμανία. Για το δικό τους καλό. Όλα εξαρτώνται από τη πολιτική βούληση των Ευρωπαίων στο πως θέλουν να συνεχίσει το ευρώ. Ως μια συγκολλητική ουσία στη πορεία μιας ενιαίας Ευρώπης, ή απλά σαν ένα ακόμη νόμισμα που είναι αδιάφορο αν θα επιβιώσει ή μη; Ο χρόνος θα δείξει. Άρα στην ουσία, μιλάμε για μια πολιτική και πάλι απόφαση. Όχι οικονομική ή νομισματική. Συνεπώς ο «σώφρων» Milton Friedman είχε από την αρχή δίκιο. Και να μη ξεχνάμε πως όπως έχει δείξει η ιστορία, όταν οι πολιτικοί αναλαμβάνουν να λύσουν τεχνοκρατικά προβλήματα, το αποτέλεσμα συνήθως είναι καταστροφικό.

Strange Attractor

Οταν ο Ανδρέας διαπραγματευόταν με το ΔΝΤ

Η Ελλάδα ήταν παρούσα στην ίδρυση του Ταμείου το 1944, κατά τη διάσκεψη του Μπρέτον Γουντς και την έναρξη λειτουργίας του στις ΗΠΑ
Η Ελλάδα μέχρι σήμερα είχε γνωρίσει μόνο υποδείξεις-πιέσεις για προσφυγή στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και στις συστάσεις του. Οι τελευταίες έχουν γίνει κατά καιρούς είτε με γνωματεύσεις εμπειρογνωμόνων είτε με εκθέσεις, που γίνονται για όλα τα μέλη του. Η πρώτη χρονολογικά ανάμειξή του στα ελληνικά πράγματα ήταν το 1953.
Hταν τότε που η κυβέρνηση Παπάγου, με υπουργό Συντονισμού τον Μαρκεζίνη, είχε υποτιμήσει κατά 50% τη δραχμή έναντι του δολαρίου. Το μέτρο πάρθηκε με τη σύμφωνη γνώμη και βοήθεια του ΔΝΤ, αφού είχε προηγηθεί σχετικά μεγάλο διάστημα μελετών (η υποτίμηση εκκρεμούσε από τον προηγούμενο χρόνο). Το ίδιο ισχύει και για τα μέτρα που τη συνόδευσαν (προστασία ξένων επενδύσεων, φιλελευθεροποίηση του εξωτερικού εμπορίου, κατάργηση περιορισμών σε εισαγωγές προϊόντων κ.λπ.).

Το ξένο κεφάλαιο τη δεκαετία του 1950 είχε εξασφαλισμένα ειδικά προνόμια και απαλλαγές, που υπερβαίνανε τις προδιαγραφές τις οποίες έθετε το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα. Ενώ οι απώλειες στη δανειοληπτική φερεγγυότητα της χώρας αντιμετωπίζονταν με αυξήσεις των επιτοκίων. Αλλωστε, τα συνήθη μεγέθη που έμπαιναν στο στόχαστρο του ΔΝΤ (κοινωνικές δαπάνες, μισθοί-συντάξεις, δημόσιες επιχειρήσεις κ.λπ.) ήταν ελάχιστα.

Ιδρυτικό μέλος
Ετσι, ο οργανισμός δεν χρειάστηκε να επέμβει ούτε οι ελληνικές κυβερνήσεις να προσφύγουν σ' αυτόν. Αν και η Ελλάδα ήταν από τα ιδρυτικά μέλη του. Με συμμετοχή, μάλιστα, στη διαμόρφωσή του, κατά τη διάσκεψη του Μπρέτον Γουντς, όπου γεννήθηκε το ΔΝΤ. Στην περίφημη αυτή διάσκεψη, που καθόρισε τη νομισματική εικόνα του κόσμου μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, εκπροσωπήθηκαν 44 χώρες του αντιχιτλερικού συνασπισμού. Ανάμεσά τους και η χώρα μας, μέσω της κυβέρνησης του Καΐρου, αφού ακόμη μαινόταν ο πόλεμος.

Στους 700 περίπου κρατικούς εκπροσώπους, που συνήλθαν στο ξενοδοχείο Mount Washington του Νιου Χαμσάιρ, από τις 1-22 Ιουλίου 1944, συγκαταλεγόταν πενταμελής ελληνική αντιπροσωπεία. Δυο μέλη της, για διαφορετικούς λόγους σε διαφορετικές εποχές, θα σημαδέψουν τη σύγχρονη Ιστορία μας. Πρόκειται για τους Κυριάκο Βαρβαρέσο και Ανδρέα Παπανδρέου.

Ο πρώτος ήταν επικεφαλής της αντιπροσωπείας και ο δεύτερος μέλος της, ως τεχνικός εμπειρογνώμονας. Δυστυχώς, δεν γνωρίζουμε αν ο νεαρός τότε Παπανδρέου διαδραμάτισε ρόλο και ποιον ακριβώς. Ο Κ. Βαρβαρέσος, πάντως, με την ιδιότητα του διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδας και του πρέσβη-αντιπροσώπου της ελληνικής κυβέρνησης στο εξωτερικό, πήρε ενεργό μέρος στην προετοιμασία της συμφωνίας, ενώ στη διάσκεψη ήταν ένας από τους εισηγητές.

Πριν τη σύγκλησή της, ως υπουργός Οικονομικών (παραιτήθηκε τον Απρίλιο του 1944 όταν πρωθυπουργός αναλάμβανε ο Γ. Παπανδρέου), μετείχε στις διεργασίες για τη σύνταξη του τελικού κειμένου, που παρουσιάστηκε στο Μπρέτον Γουντς.

Με βάση αυτό ιδρύθηκαν το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, η Παγκόσμια Τράπεζα και το δολάριο ανακηρύχτηκε ουσιαστικά παγκόσμιο χρήμα.

Σύμφωνα με όσα παραθέτει ο Ηλίας Βενέζης («Χρονικόν της Τραπέζης της Ελλάδος») στη φάση της προετοιμασίας της διάσκεψης (Ιούνιος 1943 - Ιούνιος 1944), ο Βαρβαρέσος «εξέθεσε τας ελληνικάς αντιρρήσεις, δοθέντος ότι η χώρα μας πολύ ολίγην ωφέλειαν ημπορούσε να περιμένει από το σχέδιον εκείνο, ενώ της εζητεϊτο να αναλάβη σοβαράς υποχρεώσεις ως προς την μέλλουσαν συναλλαγματικήν της πολιτικήν?»

Την ίδια εκτίμηση επανέλαβε προς την ελληνική κυβέρνηση και μετά το τέλος της διάσκεψης. Δεν έπεσε έξω...

Ο Ελληνας «γκουρού»
Ο Κυριάκος Βαρβαρέσος (1884 -1957) ήταν καθηγητής πολιτικής οικονομίας στη Νομική Αθηνών, υπήρξε για πολλά χρόνια υποδιοικητής και διοικητής της Τραπέζης της Ελλάδος και την περίοδο του μεσοπολέμου δεσπόζουσα φυσιογνωμία στην ελληνική οικονομία. Μετά την απελευθέρωση θήτευσε για ένα διάστημα ως αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Βούλγαρη αλλά και ως υπουργός, όμως απέτυχε στην εφαρμογή του οικονομικού προγράμματός του. Κλασική θεωρείται η έκθεσή του για την ελληνική οικονομία (1952). Μέχρι τον θάνατό του υπήρξε σύμβουλος της Παγκόσμιας Τράπεζας στην Ουάσιγκτον.

Το χρονικό της ίδρυσης του ΔΝΤ

Ιούλιος 1944
Συγκροτείται το σύστημα Μπρέτον Γουντς με όργανα το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και την Παγκόσμια Τράπεζα. Εχουν προηγηθεί διαβουλεύσεις πάνω από έναν χρόνο, με επίκεντρο ένα βρετανικό και ένα αμερικανικό σχέδιο. Οι θέσεις των ΗΠΑ επικρατούν πλήρως στα βασικά ζητήματα.

Δεκέμβριος 1945
Εναν και πάνω χρόνο μετά το Μπρέτον Γουντς εκπρόσωποι από 28 χώρες συγκεντρώθηκαν στις ΗΠΑ και κυρώσανε τη συμφωνία που είχε επιτευχθεί εκεί. Ανάμεσά τους και η Ελλάδα. Τυπικά αρχίζει η λειτουργία του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας Τράπεζας, με έδρα την Ουάσιγκτον.

Μάρτιος 1946
Συνέρχονται για πρώτη φορά τα διοικητικά συμβούλια του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας Τράπεζας. Το κεφάλαιό τους ορίστηκε στα 16 δισ. δολάρια. Τη μεγαλύτερη συμμετοχή (περίπου στο μισό) είχαν οι ΗΠΑ. Ετσι ουσιαστικά και τυπικά μετατρέπονταν σε όργανα του Λευκού Οίκου και της Γουόλ Στριτ.

Δύο υπομνήματα με προτάσεις και θέσεις για τη λειτουργία του Ταμείου
Οι Ελληνες προέβαλλαν αντιρρήσεις...

Σήμερα που η χώρα παραδίδεται στα χέρια του ΔΝΤ, ίσως, φαίνεται περίεργο. Αλλά κάποτε, αν και κατεστραμμένη από τον πόλεμο, η Ελλάδα άρθρωνε λόγο για τις αρχές λειτουργίας του οργανισμού. Οι αντιρρήσεις της ελληνικής αντιπροσωπείας στο Μπρέτον Γουντς είχαν σχέση με τις συναλλαγματικές ισοτιμίες, τα κρατικά αποθέματα και τη συμμετοχή της χώρας μας στο αρχικό κεφάλαιο του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου.

Ο Βαρβαρέσος υπέβαλε δύο υπομνήματα «εις τα οποία εξεθετε τας ελληνικάς αντιρρήσεις. Το πρώτον υπόμνημα ησχολείτο με το σχέδιον καθ' εαυτό και με την σημασίαν του διά την οργάνωσιν των διεθνών συναλλαγών, και επέκρινε ιδιαιτέρως τας περί Scarce currency διατάξεις».

Πρόκειται για άρθρο του αρχικού σχεδίου, που πρόβλεπε διακρίσεις σε βάρος χωρών που τα αποθεματικά τους δεν ήταν επαρκή (στην τελική συμφωνία θα απαλειφθεί). Στο δεύτερο υπόμνημα επισημαινόταν ότι πρακτικά τα όργανα που δημιουργούνταν δεν θα πρόσφεραν στην αντιμετώπιση των ελληνικών μεταπολεμικών προβλημάτων. Σημαντική ήταν και η παρέμβασή του στην επιτροπή για την ίδρυση του ΔΝΤ. Σύμφωνα με τον Βενέζη, με πρότασή του, αφαιρέθηκε από το κείμενο της συμφωνίας «διάταξις η οποία προέβλεπε την επιβολήν της ρήτρας του χρυσού εις τα δάνεια του ΔΝΤ.

Και η συμμετοχή της Ελλάδος εις το κεφάλαιον της Διεθνούς Τραπέζης από 40 εκατομμύρια εις τα οποία είχεν ορισθεί αρχικώς, περιωρίσθη εις 25 εκατομμύρια δολλάρια»

Τα αποθέματα
Το κεντρικό πρόβλημα για τον Βαρβαρέσο ήταν η διατήρηση των ελληνικών αποθεμάτων σε χρυσό. Αυτά δεν έπρεπε να χρησιμοποιηθούν ούτε για εξόφληση δανείων ούτε για αγορά αγαθών, αλλά για μελλοντική ανάπτυξη. Η ειρωνεία είναι πως πράγματι αυτό έγινε δυνατό, σε μεγάλο βαθμό, αλλά αμέσως μετά τον πόλεμο θα εξανεμιστούν στο κερδοσκοπικό όργιο που ακολούθησε.

Οπως προκύπτει από τα οικονομικά «πιστεύω» του Βαρβαρέσου, αλλά και του άλλου καθηγητή οικονομολόγου Σμπαρούνη, η ελληνική αντιπροσωπεία στο Μπρέτον Γουντς θεωρητικά ήταν υπέρ του σχεδίου και των ρυθμίσεων του Κέινς («μεγαλοφυείς» χαρακτήριζε τις προτάσεις του ). Αλλά φαίνεται πως είχε την πεποίθηση ότι δεν πρόκειται να γίνουν αποδεκτές από τους Αμερικανούς, που είχαν άλλο σχέδιο. Η προτροπή του λόρδου οικονομολόγου «εμείς πληρώσαμε με αίμα (τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο), ας πληρώσουν τώρα οι Αμερικανοί με χρήμα (το μεταπολεμικό κόστος της ανασυγκρότησης)», ήταν σίγουροι πως θα έμενε στη σφαίρα των ευχών.

Στην ελληνική αντιπροσωπεία εκτός από τον Βαρβαρέσο και τον Παπανδρέου μετείχαν ακόμη: 1) ο Αλέξανδρος Αργυρόπουλος, διευθυντής τότε του Εμπορικού και Οικονομικού Τμήματος του υπουργείου Εξωτερικών. Διπλωμάτης καριέρας από το 1919, που εκπροσώπησε τη χώρα σε πολλές διεθνείς διασκέψεις, 2) ο Αθανάσιος Σμπαρούνης, γενικός διευθυντής τότε του υπουργείου Οικονομικών, ενώ υπήρξε καθηγητής δημόσιας οικονομίας στην ΑΣΟΕΕ και μεταπολεμικά υπουργός Οικονομίας, 3) Αλέξανδρος Λοβέρδος ως τεχνικός Σύμβουλος και 4) Καίτη Κυριαζή (γυναίκα του Αργυρόπουλου) ως γραμματέας.

Ο νεαρός οικονομολόγος
Ο Ανδρέας Παπανδρέου, όταν παίρνει μέρος στη διάσκεψη του Μπρέτον Γουντς, είναι μόλις 26 χρόνων. Είναι βοηθός καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ και εκείνη την περίοδο υπηρετεί ως εθελοντής του αμερικανικού Πολεμικού Ναυτικού (εξετάζει μοντέλα για τον κατάλληλο χρόνο επισκευής πλοίων). Την προηγούμενη χρονιά έχει τελειώσει το διδακτορικό του για «Το είδος και το εύρος της επιχειρηματικής δραστηριότητας». Αυτό φαίνεται ότι είναι το «διαβατήριο» για να γίνει μέλος της αντιπροσωπείας. Είναι άλλωστε και γιος του Ελληνα πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου...

ΑΝ. Παπανδρέου
«Ολοι ξέρουμε τις συνέπειες...»

Το 1985, όταν πάλι το δημόσιο ταμείο ήταν άδειο, στις υποδείξεις για προσφυγή στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο ο πρωθυπουργός Αν. Παπανδρέου απαντούσε με διάγγελμα στους πολίτες: «Η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, που είναι τόσο ευαίσθητη σε θέματα που αφορούν την εθνική μας ανεξαρτησία, δεν είναι δυνατόν να διακινδυνεύσει, έστω και στο παραμικρό, μια τέτοια εξέλιξη (απώλεια της οικονομικής ανεξαρτησίας, δηλαδή του εθνικού μας ελέγχου πάνω στη χάραξη της οικονομικής μας πολιτικής). Γιατί, πέρα από το θέμα της αρχής... υπάρχει και σοβαρή ιδεολογική αντίθεση με το είδος της οικονομικής πολιτικής που επιβάλλεται από τους διεθνείς χρηματοδοτικούς οργανισμούς σε τέτοιες περιπτώσεις. Γιατί όλοι ξέρουμε τις συνέπειες για τον λαό από τις νεοφιλελεύθερες συνταγές που επιβλήθηκαν σε όσες χώρες παρενέβησαν οι διεθνείς οργανισμοί...».

Ο Αν. Παπανδρέου διατύπωνε την άποψη μετά λόγου γνώσεως. Οχι μόνον από τη συσσωρευμένη έως τότε εμπειρία για τη δράση του ΔΝΤ, το οποίο από τη δεκαετία του 1970 είχε μετατραπεί σε δανειοδοτικό βραχίονα επεμβάσεων της Ουάσιγκτον. Αλλά και ως ο θεωρητικός του «Πατερναλιστικού Καπιταλισμού» και «του μύθου της αγοράς». Αλλωστε, ήταν και ο ίδιος παρών στην ιδρυτική διάσκεψη του ΔΝΤ, όταν ανακηρύχτηκε σε κυματοθραύστη των συναλλαγματικών ανισορροπιών, που απειλούσαν τον καπιταλισμό.

Είκοσι χρόνια αργότερα (2005) ο νομπελίστας οικονομολόγος Τζόζεφ Στίγκλιτς, ήταν προσκαλεσμένος του Ιδρύματος Αν. Παπανδρέου και του προέδρου του ΠΑΣΟΚ Γ. Παπανδρέου. Μιλούσε στην Αθήνα με θέμα του τις συνταγές-δόγματα και την πρακτική του ΔΝΤ.

Στην ομιλία του -ήταν αφιερωμένη στη μνήμη του Αν. Παπανδρέου - διατύπωνε το συμπέρασμα ότι όπου οι «συνταγές» επιβλήθηκαν, απέτυχαν, ενώ «υποβάθμισαν και αποδυνάμωσαν τη δημοκρατία». Παρατηρούσε, ακόμη, ότι οι αρχές του ΔΝΤ δεν ήταν μόνο ένα «σύνολο οικονομικών δογμάτων», αλλά και μια «φιλοσοφία». Στον αντίποδα ακριβώς της σκέψης του Αν. Παπανδρέου, ο οποίος θα επιχειρούσε, όπως πρόσθετε ο Στίγκλιτς, να πείσει τις χώρες, που εφάρμοζαν τις αρχές του ΔΝΤ, ότι η αποδοχή τους δεν είναι προϋπόθεση για την παροχή βοήθειας.

Τον Στίγκλιτς είχε παρουσιάσει τότε στο κοινό, μετά πολλών επαίνων, ο σημερινός πρωθυπουργός. Το ερώτημα είναι αν τον άκουγε...

ΤΑΚΗΣ ΚΑΤΣΙΜΑΡΔΟΣ ΕΘΝΟΣ 25/4/4005