Γιούργκεν Χάμπερμας: "Να σώσουμε τον βιότοπο της γηραιάς Ευρώπης"

Αυγή, 29.11.11

"Η Ευρώπη είναι ένα πρόγραμμα πολιτισμού, που δεν πρέπει να του επιτραπεί να αποτύχει" τόνισε ο διάσημος Γερμανός φιλόσοφος Γιούργκεν Χάμπερμας σε εκδήλωση που έλαβε χώρα στο Ινστιτούτο Γκαίτε στο Παρίσι. Στη σχετική ανταπόκριση του "Spiegel", ο Γερμανός φιλόσοφος υπογράμμισε πως γι΄αυτό τον λόγο "δεν είναι απλώς εφικτή η ύπαρξη της παγκόσμιας κοινότητας, είναι απαραίτητη - για να συμφιλιώνει τη δημοκρατία με τον καπιταλισμό. Πρέπει σήμερα να θεσπίσουμε τη συνεργασία ανάμεσα στους πολίτες και τα κράτη, για να δημιουργήσουμε την παγκόσμια κοινότητα των πολιτών" λέει και συμπληρώνει πως "αλλιώς διατρέχουμε τον κίνδυνο να βρεθούμε σε μια κατάστασης μόνιμης έκτακτης ανάγκης και τα κράτη να καθοδηγούνται από τις αγορές" παραπέμποντας σχετικά στον τίτλο των "Financial Times" που συνόψισε τις ιταλικές εξελίξεις ως εξής: "Ο αγώνας της Ιταλίας να εγκαταστήσει τον Μόντι".

Ο Χάμπερμας είναι θυμωμένος, εκνευρισμένος και σημαίνει συναγερμό: "Σήμερα στην Ευρώπη, τα κράτη καθοδηγούνται από τις αγορές" λέει, "η Ε.Ε. ασκεί μαζική επιρροή στη συγκρότηση νέων κυβερνήσεων στην Ιταλία και την Ελλάδα και η Ε.Ε. γυρνά το κεφάλι της σε οτιδήποτε αγαπώ και με κάνει να παθιάζομαι".

"Κάποια στιγμή μετά το 2008, κατάλαβα ότι το πρόγραμμα της επέκτασης, της ενοποίησης και του εκδημοκρατισμού δεν προχωρούσαν αυτόματα" παρατήρησε, "ότι είναι αναστρέψιμα, ότι για πρώτη φορά στην ιστορία της Ε.Ε. ζούμε την αποσυναρμολόγηση της δημοκρατίας. Πριν, δεν πίστευα ότι μπορεί να γίνει κάτι τέτοιο. Κι όμως φτάσαμε σε ένα σταυροδρόμι" σημειώνει.

"Σε τούτη την κρίση", υποστηρίζει ο Χάμπερμας, "οι λειτουργικές και συστημικές επιταγές βρίσκονται σε σύγκρουση" και σημειώνει πως "όσο περισσότερο διαρκεί η κρίση τόσο μεγαλύτερη σύγχυση προκαλείται". Χαρακτηρίζοντας "τελείως απαράδεκτη" τη γερμανική στάση έναντι της Ελλάδας, ο Χάμπερμας δηλώνει την απογοήτευσή του από τους Γερμανούς πολιτικούς - "δεν έχουν πολιτική ουσία, ούτε καν πεποιθήσεις" λέει.

Δυο μέρες πριν, σε μιαν εκδήλωση στο Πανεπιστήμιο Descartes, o Xάμπερμας είχε ανατρέξει στα "λάθη που έγιναν στην οικοδόμηση της Ε.Ε. Υπήρξε έλλειψη πολιτικής ενοποίησης κι ένας ενσωματωμένος στο σύστημα καπιταλισμός". Κατά την ανάλυσή του, "δεν είναι τα κράτη που έχουν δικαιώματα. Μόνον οι πολίτες έχουν δικαιώματα, αυτοί είναι οι ιστορικοί πρωταγωνιστές" λέει και προσθέτει πως "η Ευρώπη δεν δεν είναι μια κοινοπολιτεία κρατών, αλλά κάτι νέο. Πρόκειται για μια νομική κατασκευή την οποία συμφώνησαν οι λαοί της Ευρώπης σε συνεννόηση με τους πολίτες της Ευρώπης, με εμάς δηλαδή" λέει και ζητά από το κοινό του "να σώσουμε τον βιότοπο της γηραιάς Ευρώπης".

Ο Χάμπερμας πιστεύει ότι αυτό θα γίνει αν "τα ΜΜΕ βοηθήσουν τον κόσμο να αντιληφθεί την τεράστια επιρροή που δέχεται η ζωή τους από την Ε.Ε. και αν οι πολιτικοί αντιληφθούν την τεράστια πίεση που θα υποστούν, αν η Ε.Ε. αποτύχει και δεν προχωρήσει ο εκδημοκρατισμός της".

Αναφερόμενος στη συμφωνία της 21ης Ιουλίου, ο Γερμανός φιλόσοφος θεωρεί πως αυτή ήταν "ένας αόριστος συμβιβασμός ανάμεσα στον γερμανικό οικονομικό φιλευθερισμό και τον γαλλικό κρατισμό. Όλες οι ενδείξεις οδηγούν στο συμπέρασμα πως και οι δύο πλευρές θέλησαν να μετατρέψουν την ενοποίηση (όπως ορίζεται στη Συνθήκη της Λισσαβώνας) σε μια διακυβερνητική υπεροχή του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, κόντρα στο πνεύμα των συνθηκών και χωρίς νομική βάση".

Μολονότι δηλώνει "αισιόδοξος", αντικρούει τις ρητορείες της "πολιτικής ηττοπάθειας" και σημειώνει πως "ακόμη και στην κρίση μπορούμε να βγούμε με μιαν Ένωση που θα είναι πιο δημοκρατική και πολιτικά αποτελεσματική", στην κατακλείδα της ομιλίας του, ο Γερμανός φιλόσοφος είναι δηλητηριώδης. Προειδοποιώντας για τον κίνδυνο εκτροχιασμού της Ε.Ε., παρέπεμψε στη γερμανική ιστορία: "αν αποτύχει τούτο το ευρωπαϊκό εγχείρημα" είπε, "τότε το ερώτημα θα είναι ένα: πόσο καιρό θα χρειαστούμε για να επανέλθουμε στο status quo. Θυμηθείτε τη Γερμανική Επανάσταση του 1848 - όταν απέτυχε, χρειαστήκαμε 100 χρόνια για να ξανακερδίσουμε το επίπεδο δημοκρατίας που είχαμε τότε"...

Ο Δαρβίνος, η Εξελικτική Βιολογία και ο Καπιταλισμός

Αναρτήθηκε από Ματθαίος Κόφφας στις 10:18 μ.μ.

"Why then, replied CLEANTHES, it seems to me that, though the world does, in many circumstances, resemble an animal body, yet is the analogy also defective in many circumstances the most material: no organs of sense; no seat of thought or reason; no one precise origin of motion and action. In short, it seems to bear a stronger resemblance to a vegetable than to an animal, and your inference would be so far inconclusive in favour of the soul of the world....

The world plainly resembles more an animal or a vegetable than it does a watch or a knitting-loom. Its cause, therefore, it is more probable, resembles the cause of the former."
David Hume, Dialogues concerning Natural Religion, Parts VI & VII

Η μεγαλύτερη πρόκληση για τις βιολογικές επιστήμες τους τελευταίους δύο αιώνες υπήρξε η προσπάθεια να εξηγήσουν τη δημιουργία πολύπλοκων βιολογικών δομών (όπως το ανθρώπινο σώμα και τα όργανά του) χωρίς να καταφύγουν σε λογικές που περιλαμβάνουν σκοπό και πρόθεση. Το πρόβλημα με την εισαγωγή της έννοιας του σκοπού στη Βιολογία είναι πως, από τη στιγμή που θα δεχτούμε κάτι τέτοιο, είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε πως υπάρχει και ένας Κεντρικός Σχεδιαστής ο οποίος είναι η πηγή της πρόθεσης, του σκοπού και του σχεδιασμού του βιολογικού κόσμου. Με άλλα λόγια, είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε την ύπαρξη ενός υπερφυσικού όντος- ενός Θεού.

Τώρα βέβαια κάποιος μπορεί να αναρωτηθεί- ποιό είναι το πρόβλημα με την παραδοχή της ύπαρξης Θείας Πρόθεσης στη Φύση και κατ’ επέκταση και στην Επιστήμη που προσπαθεί να εξηγήσει τα φυσικά φαινόμενα. Το πρόβλημα είναι πως η προσθήκη κάποιας αφηρημένης θεϊκής βούλησης στην επιστημονική θεωρία στο τέλος καταλήγει να εξηγεί πολλά (θα έλεγα πάρα πολλά) χωρίς στην πραγματικότητα να εξηγεί τίποτα. Ένας παντοδύναμος Θεός μπορεί να κάνει τα πάντα. Έτσι, αν για παράδειγμα ρωτήσουμε “γιατί ο ουρανός είναι γαλανός”, από τη στιγμή που αποδεχόμαστε την ύπαρξη θεϊκής βούλησης η απάντηση είναι απλή “γιατί ο Θεός τον έκανε γαλανό”. Αφού μια τέτοια εξήγηση προφανώς δεν απαντά στο αρχικό ερώτημα, η Επιστήμη η οποία ακριβώς προσπαθεί να εξηγήσει τα φυσικά φαινόμενα που μας περιβάλλουν πρέπει πρώτα να προσπαθήσει να δώσει απαντήσεις χρησιμοποιώντας εξηγήσεις που βασίζονται στις φυσικές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα γύρω μας πριν αναγκαστεί να καταφύγει σε υπερφυσικά αίτια, κάτι το οποίο ουσιαστικά θα τερμάτιζε κάθε έρευνα.

Για να επιστρέψουμε στη Βιολογία, οι πρώτες εξελικτικές θεωρίες, όπως αυτή του Jean Baptiste Lamarck (1744-1829) απλά αντικαθιστούσαν τη μια μορφή “πρόθεσης” (τη θεϊκή) με μία άλλη. Πιο συγκεκριμένα, ο Lamarck υποστήριξε πως οι εξελικτικές αλλαγές στους βιολογικούς οργανισμούς μπορούν να συμβούν γιατί απλά και μόνο ένας οργανισμός ή ένα ολόκληρο είδος τις χρειάζεται και τις επιθυμεί (με άλλα λόγια έχει την πρόθεση για αλλαγή) για να μπορέσει να επιβιώσει. Για παράδειγμα, οι καμηλοπαρδάλεις βρέθηκαν σε ένα φυσικό περιβάλλον όπου ο μόνος τρόπος επιβίωσης απαιτούσε την επιμήκυνση του λαιμού τους για να μπορούν να φτάνουν τα φύλλα στα πιο ψηλά κλαδιά των δέντρων. Επομένως ο λαιμός τους όχι μόνο επιμηκύνθηκε αλλά αυτή η βιολογική (εξελικτική) αλλαγή κληρονομήθηκε από τις επόμενες γενιές αυτού του ζωικού είδους. Επειδή όμως, όπως όλοι ξέρουμε, πολλές αλλαγές τις οποίες αποκτούμε κατά τη διάρκεια της ζωής μας δεν κληρονομούνται (παράδειγμα, αν καταφέρουμε ύστερα από πολλή εξάσκηση να τρέχουμε γρήγορα, αυτό δεν σημαίνει πως και οι απόγονοί μας θα μπορούν επίσης να τρέχουν γρήγορα) η θεωρία αυτή του Lamarck αντιμετωπίσθηκε αρνητικά από την αρχή.

Η Θεωρία της Εξέλιξης μέσω της Φυσικής Επιλογής η οποία αναπτύχθηκε από τον Κάρολο Δαρβίνο (Charles Darwin, 1809-1882) και (ανεξάρτητα) από τον Alfred Wallace (1823-1913) αντικατέστησε κάθε έννοια σκοπού, πρόθεσης και πλάνου με έναν ολοκληρωτικά “τυφλό” μηχανισμό εξέλιξης των Ειδών: με βάση τον μηχανισμό αυτό, τα Βιολογικά Είδη τα οποία επιβίωναν ήταν αυτά των οποίων οι γενετικές μεταλλάξεις (genetic mutations) οδηγούσαν σε μεγαλύτερη προσαρμοστικότητα σε ένα συγκεκριμένο φυσικό περιβάλλον. (Nα σημειώσουμε εδώ πως ούτε ο Δαρβίνος ούτε ο Wallace γνώριζαν την ύπαρξη των γενετικών μεταλλάξεων, απλά τις υπέθεταν. Πέρασαν πολλά χρόνια από το θάνατο του Δαρβίνου για να ανακαλυφθεί το DNA καθώς και οι μηχανισμοί που οδηγούν στις γενετικές μεταλλάξεις.)

Το αποτέλεσμα της Εξελικτικής Θεωρίας μέσω της Φυσικής Επιλογής που πρότειναν οι Δαρβίνος και Wallace είναι η δημιουργία ενός μηχανισμού που οδηγεί σε μια “αυθόρμητη φυσική τάξη” ("spontaneous natural order"). Με βάση τον μηχανισμό αυτό, τα βιολογικά φαινόμενα δεν είναι τυχαία αλλά δημιουργούνται αυθόρμητα μέσα από μια πλειάδα χαοτικών φυσικών φαινομένων και περιβαλλοντολογικών συνθηκών. Σήμερα υπάρχουν ακόμα και μαθηματικές θεωρίες, οι γνωστές ως θεωρία του χάους (chaos theory) και "complexity" theory, οι οποίες περιγράφουν ακριβώς πως ιεραρχημένες δομές μπορούν να προκύψουν από τυχαία και απλά φαινόμενα. Ακόμα και στις ανθρώπινες σχέσεις, όπου τείνουμε να πιστεύουμε πως υπάρχει προσχεδιασμός και πρόθεση, υπάρχουν δεκάδες παραδείγματα αυθόρμητης ανάδειξης δομών χωρίς προεργασία ή σχέδιο. Το παράδειγμα με το οποίο θα ασχοληθώ στο υπόλοιπο του κειμένου αφορά τον Καπιταλισμό και το σύστημα της ελεύθερης Αγοράς.

Ο Καπιταλισμός είναι ένα σύστημα ανάδειξης αυθόρμητων δομών από δύο απόψεις: πρώτον, διότι ο ίδιος ο Καπιταλισμός αναδείχθηκε (“εξελίχθηκε” για να χρησιμοποιήσουμε όρους Βιολογίας) μέσα από μια εξελικτική διαδικασία και μια ακούσια ιστορική διαδρομή που έλαβε χώρα στις δυτικές ευρωπαϊκές κοινωνίες και δεύτερον διότι, με την εγκαθίδρυση του καπιταλιστικού συστήματος, η ελεύθερη αγορά αποτέλεσε (και αποτελεί) μια αέναη διαδικασία μέσω της οποίας καινούργιες δομές αναδεικνύονται καθημερινά μέσα από μια διαδικασία επιλογών της κοινωνίας. Για παράδειγμα, οι τιμές των προϊόντων σε ένα σύστημα ελεύθερης αγοράς δεν εξαρτώνται από τις προθέσεις ή τους σχεδιασμούς κάποιου κεντρικού μηχανισμού λήψης αποφάσεων. Αντίθετα, οι επιχειρήσεις επιτυγχάνουν ή αποτυγχάνουν στην αγορά χωρίς κανείς να ξέρει ή χωρίς κανείς να αποφασίζει εκ των προτέρων το αποτέλεσμα. Φυσικά, βασικές προϋποθέσεις στο προηγούμενο είναι οι Αγορές να λειτουργούν πραγματικά ελεύθερα, στη βάση του σεβασμού της ιδιοκτησίας και της οικειοθελούς (και όχι καταναγκαστικής) ανταλλαγής αγαθών και πως αυτές οι δύο προϋποθέσεις δεν επηρεάζονται από πολιτικές παρεμβάσεις και από τη χρήση βίας είτε από το Κράτος είτε από ιδιώτες.

Πολύ πριν από τον Δαρβίνο ο Adam Smith (1723-1790) συνέλαβε την ουσία των αυθόρμητων κοινωνικών δομών που αναδεικνύονται μέσω της ελεύθερης αγοράς με το διάσημο απόφθεγμά του “the pursuit of self-interest by individual participants in the free market produces, as if by an "invisible hand," public goods that are intended by no one” (“η επιδίωξη του προσωπικού συμφέροντος από τους ιδιώτες στην ελεύθερη αγορά δημιουργεί, σαν από “αόρατο χέρι”, δημόσια αγαθά τα οποία δεν ήταν στην πρόθεση κανενός να υπάρξουν”). Με παρόμοιο τρόπο, ο Κάρολος Δαρβίνος θα μπορούσε να είχε δηλώσει πως ο μηχανισμός της Φυσικής Επιλογής μέσω ενός αόρατου χεριού δημιουργεί τη δομή και περιπλοκότητα (complexity) την οποία βλέπουμε στον βιολογικό κόσμο που μας περιβάλλει.

Η προσπάθεια να υπάρξει μια σύνθεση των εννοιών της Εξελικτικής Βιολογίας και της Ελεύθερης Αγοράς ξεκίνησε από τους Karl Popper (1902-1994) και τον Νομπελίστα Friedrich A. Hayek (1899-1992). Ο Popper είδε την ίδια την Επιστήμη ως ένα δημιούργημα μιας εξελικτικής διαδικασίας μιας και οι επιστημονικές θεωρίες προτείνονται, αναλύονται, συζητιούνται και βελτιώνονται. Για τον Popper, καμία επιστημονική θεωρία δεν απορρίπτεται. Κάθε επιστημονική θεωρία απλώς επιβιώνει με το να μην αποδεικνύεται λάθος, όπως δηλαδή ένα βιολογικό είδος επιβιώνει των διαδικασιών της Φυσικής Επιλογής με βάση τα περιβαλλοντολογικά δεδομένα του παρόντος, χωρίς αυτό να σημαίνει πως θα μπορέσει να επιβιώσει και στο μέλλον.

Ο Friedrich Hayek ήταν αυτός ο οποίος, ξεκινώντας από τις ιδέες του Popper έκανε τη σύνθεση ανάμεσα στην Εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου και κοινωνικών συστημάτων όπως ο Καπιταλισμός. Συγκεκριμένα, ο Hayek ήταν αυτός που το 1960 πρώτος εισήγαγε τον όρο "spontaneous order" (αυθόρμητη δομή) . Με βάση τον Hayek κανείς δεν “ανακάλυψε” ή σχεδίασε το Καπιταλιστικό σύστημα. Ο Καπιταλισμός προέκυψε μέσα από μια στοχαστική διαδικασία (stochastic process) με βάση την οποία ιστορικά γεγονότα (τα περισσότερα εντελώς τυχαία) οδήγησαν στην επικράτηση, στη Δυτική Ευρώπη, ενός γενικότερου συστήματος το οποίο βασιζόταν στην ιδιοκτησία, στον περιορισμό των Κρατικών εξουσιών και στο σεβασμό των ατομικών δικαιωμάτων των πολιτών. Αυτός ο συνδυασμός έδωσε ένα τρομακτικό πλεονέκτημα πρώτα στην Ολλανδική κοινωνία του 16ου και 17ου αιώνα και μετέπειτα στην Αγγλική κοινωνία του 18ου και 19ου αιώνα. Τα πλεονεκτήματα των δύο αυτών κοινωνιών σε σχέση με τις υπόλοιπες, τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο μεταφράστηκαν σε παγκόσμια στρατιωτικά πλεονεκτήματα και σε συσσώρευση απίστευτου πλούτου. Έτσι οι Ολλανδοί μπόρεσαν να απαλλαγούν από τον Ισπανικό ζυγό (η Ισπανία ήταν η Υπερδύναμη του 16ου αλλά και 17ου αιώνα) ενώ το 19ο αιώνα η Βρετανία έφτασε σε επίπεδα παγκόσμιας κυριαρχίας πρωτόγνωρα στην ιστορία του ανθρώπινου είδους.

Πέραν την ιστορικής πορείας του Καπιταλισμού, ο Hayek περιέγραψε τη δημιουργία αυθόρμητων δομών και μέσα στο ίδιο το σύστημα της ελεύθερης αγοράς. Ακολουθώντας τα βήματα του Ludwig von Mises (1881-1973), ο Hayek είπε πως η πολυπλοκότητα των σύγχρονων οικονομιών είναι αδύνατο να δημιουργηθεί, να διατηρηθεί ή και να ρυθμιστεί μέσω κάποιου μηχανισμού κεντρικού σχεδιασμού. Και αυτό διότι είναι αδύνατο για κάποιον ή κάποιους να καταφέρουν να αποκτήσουν όλες τις γνώσεις που είναι απαραίτητες πρώτα για να παραχθούν όσα αγαθά χρειάζονται ή όσα αγαθά επιθυμούν τα μέλη μιας κοινωνίας, δεύτερον να μεταφερθούν τα αγαθά αυτά εκεί όπου υπάρχει η ζήτηση και τρίτον να αποφευχθεί η υπερπαραγωγή αγαθών που ΔΕΝ χρειάζονται εις βάρος της παραγωγής αγαθών που χρειάζονται. Με πολύ απλό τρόπο, η ελεύθερη αγορά, μέσω των τιμών των προϊόντων μεταφέρει στην κοινωνία όλες αυτές τις πληροφορίες: αν η ζήτηση είναι μεγάλη ή η προσφορά είναι χαμηλή, ή και τα δύο, τότε οι τιμές θα ανεβαίνουν ή θα κατεβαίνουν ανάλογα. Προϊόντα με υψηλές τιμές έχουν ως αποτέλεσμα και υψηλότερο κέρδος. Επομένως η παραγωγή αυτών των προιόντων προσελκύει μεγαλύτερες επενδύσεις οι οποίες αυξάνουν την παραγωγή και μειώνουν τις τιμές. Σε συστήματα σοσιαλδημοκρατικά ή κομμουνιστικά, τα οποία απορρίπτουν την ελεύθερη οικονομία και εισάγουν επιδοτήσεις, ανώτατα όρια τιμών και γενικότερα μέτρα προστατευτισμού (π.χ. τελωνειακοί φόροι εισαγωγής) οι ελλείψεις αγαθών αλλά και η υπερπαραγωγή άχρηστων προϊόντων είναι ενδημικά φαινόμενα.

Συμπερασματικά, μπορούμε να δούμε από όλα τα προηγούμενα πως τόσο η Εξελικτική Βιολογία όσο και ο Καπιταλισμός είναι στη βάση τους δύο μορφές αυθόρμητων δομών, η πρώτη στη Φύση και η δεύτερη στις ανθρώπινες κοινωνίες. Ο Καπιταλισμός επομένως είναι και το μοναδικό σύστημα το οποίο μπορεί πραγματικά να προσφέρει τη μεγαλύτερη και καλύτερη δυνατή διαβίωση στα μέλη μιας κοινωνίας ακριβώς επειδή είναι το μοναδικό σύστημα το οποίο έχει ως βάση τις δομές τις Φύσης μέσα στην οποία ζούμε. Κάθε άλλο σύστημα είναι αφύσικο, επομένως είναι παράλογο και επομένως είναι καταδικασμένο να αποτύχει.

Θα κλείσω με ένα κλασσικό απόφθεγμα του Ταοισμού, το Dao De Jing: “every attempt to control affairs actually results in the worst outcome” (“κάθε προσπάθεια ελέγχου των πραγμάτων οδηγεί στο χειρότερο δυνατό αποτέλεσμα”).

Αξιοπιστία, καιροσκοπισμός, αξιοπρέπεια

Του Χαριδημου Κ. Τσουκα*Με τη Βόρεια Ευρώπη μάς χωρίζει χάσμα νοοτροπίας. Αυτά που γι’ αυτούς είναι σημαντικά, για εμάς δεν είναι, και αντιστρόφως. Ο δημόσιος βίος μας διαπερνάται από νοοτροπίες που κυρίως χαρακτηρίζουν μια τριτοκοσμική ή πρώην κομμουνιστική χώρα, όχι μια σύγχρονη ευρωπαϊκή δημοκρατία. Τα παραδείγματα είναι πολλά: άμετρη πόλωση και άνευ ορίων καιροσκοπισμός των κομμάτων· εθνικός κουτσαβακισμός· συχνή αδυναμία επιβολής της νόμιμης κρατικής εξουσίας και, άρα, περιορισμένη κυβερνησιμότητα της χώρας· αναξιοπιστία. Δείτε, ενδεικτικά, το τελευταίο.
Στο εξωτερικό, η Ελλάδα κατέστη συνώνυμο της αναξιοπιστίας. Την περασμένη δεκαετία, κάναμε ένα άλμα: από γραφικοί Ζορμπάδες και πονηροί λαθρεπιβάτες αποκτήσαμε τη φήμη ξεδιάντροπου απατεώνα, μετά τη γελοία «απογραφή» Αλογοσκούφη, τις αθλιότητες με τα «Greek statistics», την απρόθυμη υλοποίηση του Μνημονίου και –η κορύφωση όλων– το φιάσκο του δημοψηφίσματος. Στα μάτια των εταίρων μας, η Ελλάδα δεν συνιστά μια περίπτωση χώρας με την οποία προβλέψιμα μπορείς να συναλλάσσεσαι, αλλά έναν καιροσκόπο που αδυνατείς να εμπιστευθείς.
Αν κυβερνάς ή φιλοδοξείς να κυβερνήσεις, αντιμετωπίζεις ένα καυτό πρόβλημα: την υψηλή αναξιοπιστία της χώρας. Αυτή η αναξιοπιστία ώθησε τους δανειστές μας να ζητούν έγγραφες δεσμεύσεις από τα κόμματα εξουσίας ότι θα εφαρμόσουν την οικονομική πολιτική που απορρέει από τις δανειακές συμβάσεις που έχουμε υπογράψει. Ο Σαμαράς μέχρι πρόσφατα ανθίστατο σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, με τον τρόπο που έχει μάθει εδώ και πάνω από είκοσι χρόνια – τον εθνολαϊκιστικό λεονταρισμό. Είναι θέμα «εθνικής αξιοπρέπειας», έλεγε.
Προσέξτε πόσο ο εθνολαϊκισμός, σταθερή αξία του πολιτικού παιγνίου, εκτρέπει την ορθολογική αναζήτηση στρατηγικής για την επιβίωση της χώρας, σε ψευδο-πατριωτική προάσπιση της «αξιοπρέπειάς» της. Ο πραγματισμός υποχωρεί χάριν μιας, με εγχώρια υλικά, φαντασιακής κατασκευής. Ο ρόλος του θύματος, ο κυρίαρχος τρόπος αυτοκατανόησης που διαπερνά το νεοελληνικό φαντασιακό, μας είναι οικείος και βολικός. Λησμονείται ότι η εθνική αξιοπρέπεια δεν προκύπτει από μόνη της, αλλά κερδίζεται – υπάρχουν προαπαιτούμενα για την επίτευξή της.
Οι εθνολαϊκιστές, εν μέρει από ιδιοτέλεια, εν μέρει από ιδεοληψία, παραβλέπουν ότι οι «πατριωτικές» τους κορώνες είναι άσφαιρα πυρά. Οι υπεύθυνοι κυβερνήτες οφείλουν να ενεργούν με τρόπο που προάγεται η αξιοπιστία της χώρας, αφού η αξιοπιστία θα μας ενισχύσει διαπραγματευτικά και θα συμβάλει στην επίτευξη ευνοϊκών αποτελεσμάτων που, βαθμιαία, θα μας καταστήσουν διεθνώς υπολογίσιμους και σεβαστούς. Με άλλα λόγια, αν σε ενδιαφέρει πράγματι η αξιοπρέπεια, τότε εσύ πρώτος αναλαμβάνεις δεσμεύσεις, αυτο-περιορίζεσαι, διότι θέλεις να μεταβάλεις τις προσδοκίες των άλλων παικτών σχετικά με τις μελλοντικές κινήσεις σου. Αλλά, για να το κάνεις αυτό, πρέπει να διαθέτεις στρατηγική σκέψη, η οποία δεν αποκτάται με πλειοδοσία υποσχέσεων στο πόπολο, αλλά με το ακριβώς αντίθετό της: τη μονομερή στέρηση βαθμών ελευθερίας από τον εαυτό σου. Η οικειοθελής μείωση της καιροσκοπικής σου ικανότητας (αυτό είναι η δέσμευση) προσδίδει αξιοπιστία στις στρατηγικές κινήσεις σου: το κόστος που επωμίζεσαι με τη μονομερή μείωση των επιλογών σου, κάνει τους άλλους να πιστεύουν ότι εννοείς αυτά που λες.
Οτι ο Σαμαράς, ως μελλοντικός πιθανός πρωθυπουργός, δεσμεύτηκε με την επιστολή του μετά από πίεση των δανειστών, καθιστά την κίνησή του άνευ σημασίας στρατηγικά, αφού δεν είχε αυτός το πλεονέκτημα της πρώτης κίνησης, εντασσόμενη σε ένα σχέδιο να αλλάξει τις προσδοκίες των δανειστών. Διαπραγματευτικά ενισχύονται οι δανειστές (αφού επέβαλαν τους όρους τους) και, φυσικά, μειώνεται η αξιοπιστία του, αφού αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την «αντιμνημονιακή» στρατηγική του. Από το «δεν συναινώ σε λάθος συνταγή» προσχώρησε στην υιοθέτηση των όρων των δανειστών, προσποιούμενος ότι «οι σταθερές θέσεις του δικαιώνονται»(!), ακριβώς όπως ο Παπανδρέου, μετά την εξευτελιστική παραίτησή του, καμώνεται ότι όλα επράχθησαν καλώς!
Η απόκρυψη και η παραπλάνηση είναι συστημικά γνωρίσματα ενός πολιτικού παιγνίου, που επί δεκαετίες έχει θεμελιωθεί στην καιροσκοπική απόκτηση πλεονεκτήματος. Με αυτόν τον τρόπο, φυσικά, η γλώσσα συσκοτίζει την πραγματικότητα και η αναξιοπιστία–υποκρισία των πολιτικών εντείνεται. Ωστόσο, στη μετα-οθωμανική πολιτική κουλτούρα μας, ουδείς αμφισβητεί τους αρχηγούς για την αναξιοπιστία τους, ενώ όσοι ξεφεύγουν από το μαντρί (όπως ο Μόσσιαλος, διαφοροποιούμενος από τον Παπανδρέου) εγκαλούνται για «προδοσία» και «πατροκτονία»! Οι επιμεριστικές αναφορές (π.χ. στην υποχρέωση στον ευεργέτη) υπερισχύουν των καθολικών αντιλήψεων (τι είναι καλό για τη χώρα;).
Το περίφημο «conflict of loyalties» του σερ Τζεφρι Χάου, στην κλασική ομιλία παραίτησής του από τη θέση αναπληρωτή πρωθυπουργού της Βρετανίας, το 1990, στην Ελλάδα επιλύεται με τον γνωστό τρόπο: την υποταγή στον αρχηγό–πασά. Εχει ψυχαναλυτικό ενδιαφέρον ότι αυτοί που κυρίως ρητορεύουν για αξιοπρέπεια δεν διστάζουν να εξευτελίζονται με τις παλινωδίες τους! Ο Βενιζέλος θα μπορούσε να κάνει κάποια διάλεξη και επ’ αυτού, έχοντας μάθει καλά την τέχνη – τόσο του καιροσκοπισμού όσο και της παραπλάνησης.
Ανθρωποι που το μόνο που έμαθαν στη ζωή τους είναι να προάγουν καιροσκοπικά τα συμφέροντά τους (κομματικά, φατριαστικά, προσωπικά) δεν μπορούν ξαφνικά να αποκτήσουν την ικανότητα του εθνικά σκεπτόμενου στρατηγικού παίκτη. Ο καιροσκόπος ναρκισσιστής δεν έχει μάθει να επιλέγει, ενοχλείται όταν δεσμεύεται, τα θέλει όλα δικά του. Αλλάζει θέσεις με την ίδια ευκολία που κάνει ρουσφέτια, πιστεύοντας, ο πονηρός, ότι δεν γίνεται αντιληπτός. Φυσικά, έχει λόγο που το κάνει – στη γραφική μας χώρα, υπάρχει πάντοτε μια κρίσιμη μάζα ιδιοτελών, αφελών και ιδεοληπτικών...
* Ο κ. Χ. Κ. Τσούκας (htsoukas@gmail.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.