ΛΕΟΝΑΡΝΤΟ ΝΤΑ ΒΙΝΤΣΙ

Του ΧΡΗΣΤΟΥ ΣΙΑΦΚΟΥ
Σκέψεις του Λεονάρντο Ντα Βίντσι για τη ζωγραφική, την ανατομία και την αρχιτεκτονική, σ'ένα νέο βιβλίο που κυκλοφορεί σε λίγες μέρες

Ανατομική ανάλυση των κινήσεων των ώμων
Ηταν νόθος, ομοφυλόφιλος και μεγαλοφυής. Και αν οι δύο πρώτες ιδιότητες λίγους θα ενοχλούσαν σήμερα, σίγουρα δεν συνέβαινε το ίδιο και στη Φλωρεντία γύρω στα 1467, όταν ο Λεονάρντο ντα Βίντσι ήταν πια δεκαπέντε χρόνων και άρχιζε τη μαθητεία του στο εργαστήρι του γλύπτη Αντρέα ντελ Βερόκιο.

Δέκα χρόνια αργότερα, στη Φλωρεντία των Μεδίκων, σε μια από τις λεοντοκεφαλές που είχαν ειδική υποδοχή για τοποθέτηση σημειωμάτων, τις οποίες διατηρούσαν οι αρχές για να συλλέγουν πληροφορίες, κάποιος έριξε ένα ανώνυμο σημείωμα κατηγορώντας ευθέως τον maestro για τις ερωτικές του προτιμήσεις. Ωστόσο, ο Λεονάρντο τη γλίτωσε, ίσως γιατί σ' ολόκληρη τη ζωή του φρόντιζε να φυλάει, αν όχι τα νώτα του, σίγουρα τις πλάτες του.

Ηταν ιδιαίτερα προσεκτικός και σε ό,τι αφορούσε τις εκκλησιαστικές αρχές, όπως φαίνεται μέσα από τα «Σημειωματάριά» του, που, με υπότιτλο «Οι εφευρέσεις, τα σχέδια και οι θεωρίες μιας ιδιοφυΐας», κυκλοφορούν σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις «Μεταίχμιο» σε μετάφραση του Πάνου Τομαρά και με εισαγωγή και επιμέλεια της Εμμα Ντίκενς. Σ' αυτά ακριβώς τα «Σημειωματάρια», τις καταγραφές δηλαδή επί παντός του επιστητού, αναδεικνύεται ο Λεονάρντο ζωγράφος, γλύπτης, αρχιτέκτονας, εφευρέτης, ανατόμος, βοτανολόγος, ζωολόγος, φυσικός επιστήμονας, γεωγράφος, σκηνογράφος και ενδυματολόγος. Και αποδεικνύεται ακόμα πως στην πολυτάραχη ζωή του που άρχισε σ' ένα χωριουδάκι, το Ανκιάνο, τρία περίπου χιλιόμετρα από το Βίντσι, για να συνεχιστεί στη Φλωρεντία και στο Μιλάνο κι ύστερα πάλι στο Μιλάνο και στη Φλωρεντία και στη Ρώμη και να τελειώσει στη Γαλλία, όλες του οι ιδιότητες εξυπηρέτησαν την εξής μία, τη ζωγραφική.

Ωραίος, δυνατός και υπέρκομψος, σοβαρός αλλά και λάτρης των ευφυολογημάτων (στα κείμενά του υπάρχουν και ανέκδοτα), χορτοφάγος διότι έτσι πίστευε ότι θα είχε καλύτερη υγεία, ο Λεονάρντο ξεκινά τα γραπτά του με την προειδοποίηση: «Κάποιος που δεν είναι μαθηματικός, ας μη διαβάσει τα στοιχεία της δουλειάς μου».

Τα έργα του αποτελούν εξίσωση ταλέντου και σκληρής δουλειάς που είχε να κάνει όχι μόνο με το σχέδιο και το χρώμα, αλλά και με τη σύγκλιση των επιστημών, γιατί «ο ζωγράφος που εργάζεται εμπειρικά, μόνο με το μάτι, χωρίς την παρέμβαση της λογικής, είναι σαν τον καθρέπτη που αντανακλά οτιδήποτε τοποθετείται εμπρός του, χωρίς να διαθέτει συνείδηση της ύπαρξής του».

* Ο Λεονάρντο ξεκινά τα περί ζωγραφικής μαθήματά του (που καταλαμβάνουν και τον σημαντικότερο όγκο των «Σημειωματαρίων») με την «Οραση» και τα δέκα της γνωρίσματα που στη συνέχεια θ' αναλύσει: σκοτάδι, φως, στερεότητα και χρώμα, μορφή και θέση, απόσταση και εγγύτητα, κίνηση και ακινησία. Δίνει παραδείγματα που βασίζονται σε ενδελεχή παρατήρηση, όπως: «Ανάμεσα σε αρκετά σώματα εξίσου μεγάλα σε μέγεθος και μακρινά, εκείνο που φωτίζεται περισσότερο θα φαντάζει στο μάτι πλησιέστερο και μεγαλύτερο». Δίνει και συμβουλές: «Αν ζωγραφίσεις κάποιο ένδυμα με σκούρο χρώμα, δεν υπάρχει ποικιλία στη φωτοσκίαση, ενώ με τα ανοιχτά χρώματα υπάρχουν πολλές διαβαθμίσεις».

* Στη συνέχεια ο αναγνώστης πέφτει από έκπληξη σε έκπληξη και μετατρέπει τον εαυτό του σε πειραματόζωο μετρήσεων. Σημειώνει ο ζωγράφος σε σχέση με τις αναλογίες του ανθρώπινου σώματος, ανάμεσα σε άλλα:

«Το μήκος της πατούσας είναι τόσο μεγαλύτερο από το μήκος της παλάμης όσο το πάχος του λεπτότερου σημείου του χεριού στον καρπό, κοιτάζοντας την εσωτερική πλευρά της παλάμης». Ή «Το μήκος της πατούσας χωρίς τα δάχτυλα ισούται με το διπλό μήκος της παλάμης χωρίς τα δάχτυλα». Και ακόμα: «Το μήκος της πατούσας από την άκρη των δαχτύλων μέχρι τη φτέρνα είναι το μισό από το μήκος του ποδιού από τη φτέρνα ώς το γόνατο, εκεί όπου το οστό της κνήμης ενώνεται με το οστό του μηρού».

* Αντλώντας και από την πείρα του ως ανατόμου, θέτει ερωτήσεις, όπως «Ποιοι μυώνες υποδιαιρούνται στα γηρατειά ή στα νιάτα, όταν αδυνατίζουν» και πάραυτα δίνει απαντήσεις. Τονίζει δε πως «ένας ζωγράφος απόλυτα εξοικειωμένος με όλες τις θέσεις και τις πιθανές κινήσεις των ανθρώπινων άκρων πρέπει να γνωρίζει απαραίτητα την ανατομία των νεύρων, των οστών, των μυώνων και των τενόντων».

* Επιφυλάσσει, όμως, και ηθικές συμβουλές στους νεότερους ομοτέχνους του: «Ο ζωγράφος πρέπει να αποφεύγει να συναναστρέφεται με όσους δεν έχουν σχέση με τις σπουδές του, πρέπει να αποτυπώνει καλά στο μυαλό του τα διάφορα αντικείμενα τα οποία συναντά διαδοχικά και να απαλλαγεί από άλλες έγνοιες». Επίσης, «δεν είναι αξιέπαινος ο ζωγράφος που ξέρει να κάνει καλά μόνο ένα πράγμα». Κι ακόμα, «οι γυναίκες θα πρέπει να αναπαρίστανται σε σεμνή στάση, με τα πόδια κλειστά, τα χέρια σταυρωμένα και το κεφάλι γερμένο ελαφρώς προς τη μια μεριά». «Τα παιδιά θα πρέπει να αναπαρίστανται με ζωντανές και νευρικές κινήσεις όταν είναι καθισμένα και σε σεμνή και συνεσταλμένη στάση όταν στέκονται όρθια».

* Για τη φύση της δουλειάς του, ο Λεονάρντο έγραψε: «Η ομορφιά παρέρχεται στους ανθρώπους, όχι όμως στην τέχνη». Και συγκρίνοντας την ποίηση με τη ζωγραφική, σημειώνει: «Το όνομα του ανθρώπου διαφέρει από χώρα σε χώρα, ενώ η μορφή του αλλάζει μόνο στο θάνατο».

* Προχωρεί στις σημειώσεις για τη γλυπτική και την αρχιτεκτονική και με μόνο ένα απόφθεγμα δίνει το μέτρο της ανθρώπινης πόλης: «Το πλάτος των δρόμων να είναι ίσο με το μέσο ύψος των σπιτιών» για να συνεχίσει ως ο απόλυτος γνώστης σε θέματα στατικότητας, κατασκευής θεμελίων, τοίχων, αψίδων κ.λπ.

* Φτάνοντας στην ανατομία σημειώνει πως για να αποκτήσει «βαθιά και απόλυτη γνώση» ανέταμε περισσότερα από δέκα πτώματα. Αλλά με τον τρόπο του αποτρέπει άλλους ζωγράφους να ασχοληθούν. Ισως τους αποτρέψει η αηδία, αλλά «ακόμα κι αν δεν σας αποτρέψει αυτό, ίσως σας αποτρέψει ο φόβος, καθώς θα πρέπει να περνάτε τη νύχτα συντροφιά με διαμελισμένα, γδαρμένα και αποκρουστικά πτώματα».

Συγκρίνοντας τον άνθρωπο με τα ζώα, προλαβαίνει τον Δαρβίνο, αφού η περιγραφή του περιλαμβάνει «τα πλάσματα εκείνα που ανήκουν σχεδόν στο ίδιο γένος με τους πιθήκους, τις μαϊμούδες και άλλα παρόμοια, τα οποία είναι πολλά».

* Το πόσο προσεκτικός είναι ώστε να μην τραβήξει την προσοχή της Εκκλησίας, φαίνεται όταν πραγματεύεται το θέμα της ψυχής: «Θα πρέπει ν' αφήσουμε περαιτέρω ορισμούς της ψυχής στη φαντασία των μοναχών, σ' εκείνους τους πατέρες των ανθρώπων που κατέχουν όλα τα μυστικά χάρη στη θεία φώτιση. Δεν αγγίζω τα ιερά κείμενα, γιατί εκεί βρίσκεται η υπέρτατη αλήθεια». Ομως τολμά να πει: «Η Γη δεν βρίσκεται στο κέντρο της τροχιάς του ήλιου, ούτε στο κέντρο του σύμπαντος (σ.σ.: το αντίθετο υποστήριζαν οι ιεράρχες) αλλά στο κέντρο των συμπληρωματικών της στοιχείων και ενωμένη με αυτά. Αν κάποιος στεκόταν στη σελήνη όταν εκείνη και ο ήλιος βρίσκονται από κάτω μας, θα έβλεπε τη Γη μας και το στοιχείο του νερού επάνω της όπως ακριβώς εμείς βλέπουμε τη Σελήνη, και τη Γη να τη φωτίζει όπως εκείνη φωτίζει εμάς».

* Για τις φυλές των ανθρώπων πιστεύει: «Η νύχτα αρέσει στους ανθρώπους που ζουν σε χώρες με θερμό κλίμα, επειδή τους αναζωογονεί, ενώ αποστρέφονται το φως, επειδή τους καίει την επιδερμίδα, γι' αυτό και όλοι τους έχουν το χρώμα της νύχτας, δηλαδή είναι μαύροι. Στις ψυχρές χώρες συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο».

* Το πάθος του για τις πολεμικές μηχανές είναι πασίγνωστο. Τις κατασκεύαζε για τους ηγεμόνες που δεν αρκούνταν στις άλλες τέχνες του. Ωστόσο, φύλαγε καλά κάποια από τα μυστικά του: «Με τη βοήθεια μιας συσκευής πολλοί άνθρωποι μπορούν να μείνουν για αρκετό διάστημα κάτω από το νερό. Δεν περιγράφω τη μέθοδό μου για να παραμείνω κάτω από το νερό, ούτε αναφέρω για πόσο διάστημα μπορώ να περάσω χωρίς να τραφώ. Δεν τα δημοσιεύω και δεν τα αποκαλύπτω όλα αυτά λόγω της πονηρής φύσης ορισμένων ανθρώπων, οι οποίοι θα τα εκμεταλλεύονταν για να σκοτώσουν άλλους, βυθίζοντας πλοία μαζί με το πλήρωμά τους!»

Τόσο παλιός αλλά και τόσο σύγχρονος, ο Λεονάρντο εξακολουθεί ν' αστράφτει σαν τέλεια κομμένο διαμάντι εδώ και πέντε αιώνες. *
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 08/03/2009