Μάικλ Μαν
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΟΥ
Η πρώτη αντίδραση εμπρός στο δίτομο -μέχρι στιγμής- έργο του Μαν είναι κάτι ανάμεσα στο δέος και την προκαταβολική παραίτηση.
Πρόκειται, όμως, για ένα από τα σπουδαιότερα κείμενα της εποχής μας, οπότε η αναγνωστική πρόκληση μόνο αμελητέα δεν είναι. Το συγκεκριμένο έργο συνεχίζει την παράδοση της «μεγάλης θεωρίας» και συνομιλεί με τη σκέψη του Μαρξ, του Βέμπερ και άλλων κορυφαίων του κοινωνιολογικού στοχασμού. Εκείνο που εξαρχής διαχωρίζει τη θεώρηση του Μαν για τον κόσμο είναι ότι ο 67χρονος Βρετανός δεν βλέπει μία και ενιαία κοινωνία, αλλά υποστηρίζει ότι οι κοινωνίες αποτελούνται από πολλαπλά αλληλοεπικαλυπτόμενα και διασταυρούμενα κοινωνιο-χωρικά δίκτυα εξουσίας. Τέτοια μεγάλα δίκτυα είναι οι τέσσερις μείζονες πηγές της κοινωνικής εξουσίας: η ιδεολογική, η οικονομική, η στρατιωτική και η πολιτική.
Στον πρώτο τόμο, ο Μαν ερευνά τις σχέσεις εξουσίας από τις νεολιθικές κοινωνίες έως τη Μεγάλη Βρετανία του 18ου αιώνα, λίγο πριν η Βιομηχανική Επανάσταση αλλάξει τον κόσμο. Από εκεί ξεκινάει ο δεύτερος τόμος, που φτάνει έως το 1914. Σήμερα, ο καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, εργάζεται πάνω στον τρίτο τόμο, που αφορά τον περισσότερο περίπλοκο 20ό και την αυγή του 21ου αιώνα - «η αφήγηση θα φτάνει έως τη χρονιά που θα το ολοκληρώνω, μάλλον το 2010». Και θα έχει υπότιτλο «Παγκοσμιοποιήσεις». Γιατί ο πληθυντικός; «Η παγκοσμιοποίηση είναι μια ιδιαίτερα περίπλοκη διαδικασία, που περιλαμβάνει την παγκοσμιοποίηση όλων των εξουσιών».
Πόσο σοβαρή είναι η κρίση του καπιταλιστικού συστήματος την εποχή των παγκοσμιοποιήσεων; Με δεδομένο ότι ο καπιταλισμός διαμόρφωσε τις σχέσεις ανάμεσα στα δίκτυα εξουσίας, τις κοινωνικές τάξεις και κατ' επέκταση τον κόσμο όπως τον γνωρίζουμε, υπάρχει περίπτωση να είμαστε στο ξεκίνημα μιας νέας εποχής, όπου θα δούμε να μετασχηματίζεται το δίκτυο των εξουσιών;
«Θα έλεγα ότι από την περίοδο της βιομηχανικής επανάστασης -ή μάλλον λίγο πριν από τη βιομηχανική επανάσταση- είχαμε δυο εξουσίες να αλληλεπιδρούν. Από τη μια μεριά τον καπιταλισμό με τις κοινωνικές τάξεις και από την άλλη, τα εθνικά κράτη. Η μια ήταν βασικά οικονομική, η άλλη πολιτική, αλλά κάποια περίοδο υπήρξε ταυτόχρονα και στρατιωτική. Νομίζω, λοιπόν, ότι δεν μπορεί κανείς να μιλήσει για τον καπιταλισμό χωρίς ταυτόχρονα να αναφερθεί στο έθνος - κράτος. Προφανώς, όσον αφορά την οικονομία, ο καπιταλισμός κατέστη κυρίαρχος. Στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα υπήρχαν οι εναλλακτικές δυνατότητες του σοσιαλισμού και του φασισμού, που όμως έχασαν την ισχύ τους. Ο φασισμός κατέρρευσε, ενώ ο σοσιαλισμός, με μετριασμένες τις αρχικές προσδοκίες, επιβίωσε με τη μορφή της σοσιαλδημοκρατίας - αυτό έγινε σκοπίμως. Τώρα, ο καπιταλισμός πάντα περνούσε κάποιες κρίσεις. Πολλοί συγκρίνουν την κρίση που σήμερα βιώνουμε με την παγκόσμια οικονομική ύφεση του 1929. Δεν είναι ακόμη τόσο σοβαρή, βέβαια, αλλά κανείς δεν ξέρει πώς μπορεί να εξελιχθεί η κατάσταση σε ένα χρόνο. Η αντίδραση στην κρίση του '29 ήταν ένα πιο ελεγχόμενο είδος καπιταλισμού. Αυτό εκφράστηκε με μεγαλύτερη κρατική ανάμιξη, κεϋνσιανισμό και στη συνέχεια, μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, με το Μπρέτον Γουντς, που συγκρατούσε την ποσότητα του κεφαλαίου στο χρηματοοικονομικό σύστημα. Και τις τελευταίες δεκαετίες, κάναμε μια νεο-φιλελεύθερη στροφή».
Η οποία λέτε ότι απέτυχε; Αν είναι έτσι, τι νέο έρχεται;
«Ναι, αυτό που βλέπουμε είναι η αποτυχία της νεοφιλελεύθερης εκδοχής του καπιταλισμού. Βέβαια στην πραγματικότητα έχουν μεσολαβήσει κι άλλες κρίσεις. Είδαμε την αποτυχία του νεοφιλελεύθερου μοντέλου στα διαρθρωτικά προγράμματα προσαρμογής που επιβλήθηκαν σε πολύ φτωχές, υπερχρεωμένες χώρες. Εκεί όπου ο νεοφιλελευθερισμός μπορούσε να επιβληθεί. Οσον αφορά το ελεύθερο εμπόριο, από το 2002 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου έχει παγώσει κάθε συμφωνία. Οι φτωχότερες, καθώς και οι μεσαίου εισοδήματος, χώρες αντιστάθηκαν. Ήταν άλλη μια ήττα του νεοφιλελευθερισμού. Και η μεγαλύτερη ήττα του είναι η τωρινή κρίση. Οπωσδήποτε, αυτό που θα συμβεί είναι ότι θα έχουμε μεγαλύτερο έλεγχο της οικονομίας. Αλλά το πόσο μεγαλύτερο, αυτό εξαρτάται από το βάθος και τη διάρκεια της κρίσης. Δεν βιώνουμε το τέλος του καπιταλισμού, αλλά μια σοβαρή εξασθένηση της νεοφιλελεύθερης εκδοχής του. Την ίδια στιγμή, το νέο είναι η άνοδος των χωρών μεσαίου εισοδήματος - Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία και Κίνα. Είναι πλέον ξεκάθαρο ότι βρίσκονται σε σημαντικό στάδιο ανάπτυξης».
Η άνοδος των χωρών μεσαίου εισοδήματος τι σημαίνει για την παγκόσμια οικονομία;
«Γενικά σημαίνει στροφή προς περισσότερο πολυμερή κατανομή της εξουσίας. Η διαδικασία μόλις ξεκίνησε, αλλά είναι φανερό ότι θα συνεχιστεί. Οι ΗΠΑ παύουν να είναι η μόνη αυτοκρατορική δύναμη στον κόσμο. Για την παγκόσμια οικονομία, τώρα, σημαίνει περισσότερο πολυμερές σύστημα ελέγχου και ρυθμίσεων. Και νομίζω ότι, ίσως σε είκοσι χρόνια, το δολάριο θα πάψει να είναι το αποθεματικό νόμισμα του κόσμου και στη θέση του θα έχουμε ένα καλάθι νομισμάτων. Κατά τα άλλα, όμως, δεν βλέπω να υπάρχει κάτι άλλο στον ορίζοντα εκτός από τον καπιταλισμό. Μόνο που θα είναι περισσότερο ελεγχόμενος. Εξάλλου, υπάρχουν πολύ σημαντικές διαφορές ανάμεσα στον ιαπωνικό, τον αμερικανικό, τον σουηδικό καπιταλισμό... Διαφορές που δεν βλέπω κανένα λόγο να πάψουν να υπάρχουν».
Πέρα από την οικονομία, τι μπορεί να σημαίνει η άνοδος αυτών των χωρών για την κατάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στον κόσμο;
«Απέχουμε πολύ από το να δούμε να γίνονται σεβαστά τα ανθρώπινα δικαιώματα σε όλο τον κόσμο. Και θα συνεχίσουμε να απέχουμε. Είναι ιδιαίτερα ουτοπικό να περιμένουμε ότι μπορούμε να επηρεάσουμε την κατάσταση σε χώρες που διοικούνται από τοπικές κυβερνήσεις. Ηταν λάθος των ΗΠΑ να θεωρούν ότι μπορούν να χρησιμοποιήσουν στρατιωτική δύναμη για να μπουν σε μια χώρα και να της λύσουν τα προβλήματα. Τα τελευταία είκοσι χρόνια έχουμε δει πόσο αποτυχημένη υπήρξε αυτή η τακτική. Οι συγκρούσεις, οι διώξεις και τα βασανιστήρια θα συνεχίσουν να υπάρχουν, είναι μέρος της ανθρώπινης κατάστασης. Κάνουμε ό,τι μπορούμε αλλά αυτό που μπορούμε δεν είναι αρκετό. Χρειαζόμαστε πιο εντατική διεθνή συνεργασία. Πάνω απ' όλα στο θέμα του περιβάλλοντος - θα συνεργαστούμε ή θα αφήσουμε τον πλανήτη να καταστραφεί. Γιατί η οικονομική κρίση δεν είναι τίποτε μπροστά στην περιβαλλοντική, που είναι το μεγαλύτερό μας πρόβλημα. Από αυτήν την άποψη, η άνοδος της Βραζιλίας, της Ινδίας, της Κίνας και της Ρωσίας είναι θετική εξέλιξη».
Γιατί;
«Διότι η Κίνα, για παράδειγμα, θα κληθεί να παίξει πιο ενεργό ρόλο στις διεθνείς συμφωνίες για τον έλεγχο του κεφαλαίου, πράγμα που σημαίνει ότι σταδιακά θα δούμε και περισσότερες διεθνείς συνεργασίες για τη λύση του περιβαλλοντικού προβλήματος - έτσι ελπίζουμε».
Το έθνος-κράτος διατηρεί ακέραια τη δύναμη και τον ρόλο του στην εποχή της παγκοσμιοποίησης;
«Το έθνος-κράτος επιβιώνει, ναι. Είδαμε ότι η άνοδός του συνδέεται με την άνοδο του καπιταλισμού. Ο Μαρξ θεωρούσε ότι οι τάξεις είναι υπερεθνικές. Αλλά όταν το κίνημα της εργατικής τάξης σημείωσε άνοδο, απευθύνθηκε σε εκείνο το πολιτικό επίπεδο που ήταν σε θέση να επηρεάσει, δηλαδή στο έθνος-κράτος που ενδυναμώθηκε. Ετσι οι τάξεις εθνικοποιήθηκαν και αυτή είναι μια διαδικασία που συνεχίζεται. Σήμερα δεν αποδυναμώνεται το έθνος-κράτος. Μάλιστα, η παγκοσμιοποίησή του είναι μέρος της παγκοσμιοποίησης. Υπάρχουν σήμερα στον κόσμο 192 εθνικά κράτη - τουλάχιστον τόσα είναι αυτά που ισχυρίζονται ότι είναι τέτοια, γιατί υπάρχουν ορισμένα ανάμεσά τους που δεν έχουν κανέναν έλεγχο στο έδαφός τους. Στο μεταξύ, η τάση του καπιταλισμού να διαπερνάει τα όρια που θέτουν τα εθνικά κράτη αντιφάσκει με την ανάγκη του να υπόκειται σε ρυθμίσεις, κάτι που τελικά τον καθιστά περισσότερο εθνικό».
Τα κόμματα της άκρας δεξιάς σημειώνουν άνοδο παντού στην Ευρώπη. Θεωρείτε ότι καθώς θα βαθαίνει η οικονομική κρίση, μπορεί να δούμε να αυξάνουν κι άλλο τη δύναμη και την επιρροή τους;
«Οχι, δεν το φοβάμαι. Αν η κρίση επιμείνει, τα εναλλακτικά κόμματα γενικώς μπορεί να κερδίσουν μερικές παραπάνω ψήφους, ώς εκεί. Αλλά η άνοδος των κομμάτων της άκρας δεξιάς είναι παροδικό φαινόμενο. Δεν θα δούμε να εξελίσσονται σε σοβαρή πολιτική δύναμη, όπως είχε γίνει την περίοδο του Μεσοπολέμου. Τότε, οι χώρες που είχαν φιλελεύθερη δημοκρατία ήδη πριν από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, πέρασαν την οικονομική κρίση αντιμετωπίζοντας όλα τα προβλήματα μέσα στο πλαίσιο των δομών της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Εκείνο που έγινε ήταν ότι έπεσαν οι κυβερνήσεις και τα κόμματα της αντιπολίτευσης που ήρθαν στην εξουσία κυβέρνησαν τηρώντας όλους τους κανόνες της δημοκρατίας. Πρόβλημα είχαν οι χώρες που δεν είχαν προλάβει να θεμελιώσουν στέρεους δημοκρατικούς θεσμούς - μεταξύ τους και η Ελλάδα. Επίσης, ο φασισμός ήταν μια αυθεντική ιδεολογία που κάλυπτε όλους τους τομείς, από την παιδεία έως τις σχέσεις των φύλων. Ενώ σήμερα τα κόμματα της άκρας δεξιάς έχουν ένα θέμα - την εισροή μεταναστών. Και βέβαια όλοι ισχυρίζονται ότι είναι δημοκράτες. Στην εποχή μας, πάντως, στο μεγαλύτερο κομμάτι της Ευρώπης η φιλελεύθερη δημοκρατία και η σοσιαλδημοκρατία είναι καλά εμπεδωμένες. Από τη στιγμή που σταθεροποιείται, η δημοκρατία είναι πολύ καλό σύστημα για την αντιμετώπιση των κρίσεων».
Η απόφαση του Ομπάμα να δώσει στη δημοσιότητα τα στοιχεία για τα βασανιστήρια που χρησιμοποίησε η CIA, κατά την ανάκριση υπόπτων για τρομοκρατική δράση, ήταν καλή στρατηγική κίνηση;
«Ναι. Ταυτόχρονα ήταν μια ένδειξη ότι δεν έχει τη δύναμη να πάει μέχρι το τέρμα, ότι δοκιμάζει τις αντιδράσεις. Γιατί δεν θέλει να υποστηρίξει αυτούς που επιθυμούν τη δίωξη του Τσένι ή της Κοντολίζα Ράις, η οποία προσωπικά ενέκρινε τη χρήση βασανιστηρίων. Δεν θέλει να ξύσει παλιές πληγές. Το τι ακριβώς θα γίνει, όμως, με το Γκουαντάναμο, δεν είναι σαφές. Γιατί κυκλοφορούν φήμες ότι μπορεί να διεξαχθούν ακόμη μερικές δίκες. Υπάρχουν κρατούμενοι για την ενοχή των οποίων έχουν πολύ σοβαρές υποψίες. Αλλά δεν μπορούν να τους δικάσουν στις ΗΠΑ, γιατί βάσει του αμερικανικού νόμου δεν γίνονται δεκτά αποδεικτικά στοιχεία που προέκυψαν σε ανάκριση με τη χρήση βασανιστηρίων. Τους φαντάζομαι να ξύνουν το κεφάλι τους και να αναρωτιούνται τι μπορούν πια να κάνουν... να πασχίζουν να βγάλουν άκρη...».
* Ο Α' τόμος «Οι πηγές της κοινωνικής εξουσίας - Μια ιστορία της εξουσίας από τις αρχές ώς το 1760 μ.Χ.» κυκλοφορεί σε μετ. Γ. Καράμπελα, επιμ. Αλ. Κιουπκιολή, με επίμετρο Μ. Μαραγκουδάκη. Ο Β' τόμος, «Η ανάπτυξη των τάξεων και των εθνών-κρατών 1760-1914» κυκλοφορεί σε μετάφραση Αλέξανδρου Κιουπκιολή. Και τα δύο από τις εκδόσεις «Πόλις». Στα ελληνικά κυκλοφορεί επίσης το έργο του «Κράτη, πόλεμος και καπιταλισμός» (εκδ. «Κριτική», 2006).
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 09/05/2009
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου