Ο Γολγοθάς των μαθητών

Η «ποιότητα» στην εκπαίδευση αποτελεί απαίτηση όλων. Ιδιαίτερα σήμερα που η εκπαίδευση είναι μαζική, ταχύτατα αναπτυσσόμενη και προϋποθέτει το συντονισμό, την ενεργοποίηση αλλά και τη συνέργια πολλών παραγόντων. Αναλυτικά προγράμματα, σχολικά εγχειρίδια, κτίρια και τεχνολογικός εξοπλισμός, διδακτικές μέθοδοι, διοικητικοί και υποστηρικτικοί μηχανισμοί, βασική κατάρτιση και επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, κρατική χρηματοδότηση, μοντέλα διοίκησης και οργάνωσης της σχολικής μονάδας αποτελούν μερικές μόνο από τις παραμέτρους που συνθέτουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο καλείται να πραγματωθεί η εκπαιδευτική πράξη, επηρεάζοντας ταυτόχρονα την ουσία και την αποτελεσματικότητά της.
Η ποιότητα στην εκπαίδευση και ο σχετικισμός του περιεχομένου της

Είναι σαφές ότι η οποιαδήποτε προσέγγιση της ποιότητας στην εκπαίδευση σχετίζεται με το «πεδίο ορισμού» της, το τι δηλαδή θεωρούμε ως κοινωνία ποιότητα και ποια είναι τα συστατικά της στοιχεία. Είναι ευνόητο ότι ο ορισμός της ποιότητας είναι προβληματικός, γιατί η ίδια η έννοια από μόνη της δεν είναι ούτε πολιτικά αθώα ούτε κοινωνικά ουδέτερη. Αντίθετα, συναρτάται από τους στόχους και τις στρατηγικές προτεραιότητες που ένα εκπαιδευτικό σύστημα θέτει καθώς και τις πρακτικές που αυτό χρησιμοποιεί για να επιτευχθούν οι στόχοι αυτοί. Με άλλα λόγια, το ζήτημα της ποιότητας δεν αποτελεί μια διαχρονική σταθερά, την οποία θα πρέπει a priori να αποδεχθούμε, αντίθετα συνιστά μια κοινωνική μεταβλητή την οποία θα πρέπει διαρκώς να σμιλεύουμε παλεύοντας ταυτόχρονα να συν-διαμορφώνουμε το περιεχόμενο και τη δυναμική της.

Χαρακτηριστική, στην περίπτωση αυτή, είναι η πρόσφατη έρευνα του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου που φέρνει στο προσκήνιο τον προβληματισμό αυτό, επιχειρώντας ουσιαστικά μια σύγχρονη προσέγγιση της έννοιας της ποιότητας στην εκπαίδευση μέσα από τις απόψεις γονέων, μαθητών και εκπαιδευτικών.

Απαισιοδοξία, απογοήτευση, δυσθυμία: συνώνυμα του εκπαιδευτικού μας συστήματος

Το αίτημα της ποιότητας γίνεται επιτακτικό από τη στιγμή που η εκπαιδευτική πραγματικότητα καθίσταται αμείλικτα απογοητευτική. Παρόλο που σήμερα έχουμε κατορθώσει το καθολικό δικαίωμα στην υποχρεωτική εκπαίδευση, την τυπική ισότητα των ευκαιριών στην πρόσβαση, το αδιάβλητο των πανελλαδικών εξετάσεων, τη συμμετοχή των εκπαιδευτικών στα όργανα διοίκησης της εκπαίδευσης, βιώνουμε καθημερινά τη μετριότητα, τη ματαίωση, την, κατά κοινή ομολογία, χαμηλού επιπέδου εκπαίδευση: καταθλιπτικά σχολικά συγκροτήματα, απωθητικά σχολικά εγχειρίδια, μηχανιστική επιμόρφωση, συγκεντρωτισμός και γραφειοκρατία, έλλειψη αισιοδοξίας και σιγουριάς για το μέλλον. Τα συμπτώματα αυτά τείνουν να παγιωθούν ως μόνιμα και διαχρονικά χαρακτηριστικά της ελληνικής πραγματικότητας, αφού τίποτα δεν μπορεί να ταράξει τα βαλτώδη νερά του εκπαιδευτικού συστήματος και να νοηματοδοτήσει την απαρχή μιας εκπαιδευτικής αναγέννησης. Οι πολιτικές ηγεσίες του ΥΠΕΠΘ ανακυκλώνονται, οι πάντες διαπιστώνουν σταθερά την κρίση, το εκπαιδευτικό κίνημα ουσιαστικά αμύνεται χωρίς να μπορεί να διαμορφώσει μακρόπνοη στρατηγική και ο γραφειοκρατικός μηχανισμός της εκπαίδευσης διεκπεραιώνει ράθυμα τη συμβατική υποχρέωση του κράτους να παρέχει «δωρεάν» δημόσια εκπαίδευση θεσμοποιώντας την ακινησία.

Ας μιλήσουμε ανοιχτά ...

Την ίδια στιγμή που οι πολιτικές ηγεσίες υπεραμύνονται του δημόσιου σχολείου και της «δωρεάν παιδείας» κανείς δεν αναλαμβάνει την ευθύνη να μιλήσει ανοιχτά για την εκπαιδευτική μας πραγματικότητα εξηγώντας με αίσθημα ευθύνης το πώς φτάσαμε σήμερα μέχρι εδώ.

Με άλλα λόγια, ας μιλήσουμε ανοιχτά για την επί δεκαετίες συντήρηση του εκπαιδευτικού αδιεξόδου, για τους χαμηλούς μισθούς των δημόσιων εκπαιδευτικών και τη συνειδητά μακροχρόνια υποχρηματοδότηση της δημόσιας παιδείας. Ας μιλήσουμε για το έλλειμμα της ποιότητας στο δημόσιο σχολείο και την παγιωμένη ψυχολογικά αναζήτηση της «προστιθέμενης αξίας» στην ιδιωτική αγορά. Ας μιλήσουμε για το φαινόμενο που λέγεται ελληνικό φροντιστήριο και για τους χιλιάδες εργαζόμενους - εκπαιδευτικούς που κανείς δεν τους αναγνωρίζει - σαν να μην υπάρχουν. Ας μιλήσουμε για τα μεγάλα ιδιωτικά σχολεία και το ρόλο τους στην αναπαραγωγή της ντόπιας elite, αλλά και για τα δεκάδες άλλα μικρά ιδιωτικά εκπαιδευτήρια που λειτουργούν ανεξέλεγκτα στα όρια πολλές φορές της νομιμότητας. Ας μιλήσουμε πέρα και έξω από τα επιμέρους συντεχνιακά ζητήματα των επιστημονικών ενώσεων για την αναμόρφωση των γνωστικών αντικειμένων και των αντίστοιχων αναλυτικών προγραμμάτων και ας δούμε πώς το σχολείο μας μπορεί να γίνει ελκυστικό, επαναπροσδιορίζοντας τη σχέση του με θεμελιώδη ζητήματα της σύγχρονης εποχής όπως η ανθρωποκεντρική κουλτούρα, η βιοτεχνολογία, η οικολογική παιδεία, το ψηφιακό μέλλον, η γνήσια δημοκρατική κοινωνική και πολιτική αγωγή, η αισθητική διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης. Δίπλα σ' αυτά ας μιλήσουμε ανοιχτά για την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου αλλά και των μηχανισμών διοίκησης της εκπαίδευσης, για την επιστημονική και παιδαγωγική ενίσχυση των εκπαιδευτικών, για την οργάνωση και αυτο-διοίκηση της σχολικής ζωής, για τα σχολικά εγχειρίδια, τη βασική εκπαίδευση των εκπαιδευτικών και τη διά βίου και ουσιαστική ανάπτυξή τους.

Η «ποιότητα» κοστίζει και πληρώνεται ακριβά

Και κακά τα ψέματα. Η κοινωνική και εκπαιδευτική μας πραγματικότητα είναι πολυ - επίπεδη, πολυπρισματική, αντιφατική και πολλές φορές παράλογη. Για το λόγο αυτό δεν είναι εύκολο να «διαβαστεί» με απλουστεύσεις και σχήματα αφοριστικά. Το σίγουρο πάντως, σε όλες τις περιπτώσεις, είναι ότι η απόκτηση επιπλέον παροχών και υψηλών απαιτήσεων υπηρεσιών σε εκπαιδευτικό προσωπικό, υλικοτεχνικές υποδομές, εξωσχολικές δραστηριότητες, πολιτισμικό περιβάλλον κ.λπ. εξαρτάται σημαντικά από το βαλάντιο, το ταξικό και πολιτισμικό υπόβαθρο της κάθε οικογένειας, αφού στην ελληνική νοοτροπία η ποιότητα είναι συνώνυμη της επιπλέον ιδιωτικής δαπάνης και όχι μέριμνα ή εν τέλει υποχρέωση της δημόσιας σφαίρας. Ουσιαστικά η αναζήτηση της ποιότητας επιβεβαιώνει περίτρανα τον ταξικό χαρακτήρα του εκπαιδευτικού συστήματος, γεγονός που, τηρουμένων των αναλογιών, αντανακλάται και σε άλλα πεδία του δημόσιου βίου, όπως η υγεία, η περίθαλψη, ακόμα και ο τουρισμός ή η ψυχαγωγία.

Η κρίση του εκπαιδευτικού συστήματος και η πολιτισμική παρακμή της νεοελληνικής κοινωνίας

Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι η περιγραφή αυτή αποτελεί την αποκρυστάλλωση μιας κρίσης που δεν ξεπερνιέται παρά μόνο αν κουνηθούν τα θεμέλια του εκπαιδευτικού συστήματος και συνάμα μεταλλαχθεί η κυτταρική ουσία της νεοελληνικής νοοτροπίας. Η κυριαρχία της ήσσονος προσπάθειας στην άσκηση των δημόσιων και κοινωνικών λειτουργημάτων, η γενίκευση της απρόσωπης υπαλληλίας στους θεσμούς και τους μηχανισμούς διοίκησης, η ναρκωμένη συνείδηση μιας κοινωνίας που διαπαιδαγωγείται μπροστά στην τηλεόραση, η υποτίμηση της συμμετοχής στις συλλογικές μορφές κοινωνικής δράσης αποτελούν μερικά μόνο από τα συμπτώματα της νεοελληνικής παρακμής που υπερβαίνει το σχολείο και λαμβάνει διαστάσεις πολιτισμικού φαινομένου. Την ίδια στιγμή που οι πολιτικές ηγεσίες ευαγγελίζονται την κριτική σκέψη, την παιδαγωγική ελευθερία, τη διαμόρφωση του Ευρωπαίου πολίτη μέσα στο σχολείο, την ανθρωπιστική παιδεία κ.λπ., οι μαθητές μας πλήττουν θανάσιμα μέσα στις σχολικές αίθουσες αναζητώντας μια άλλη «γλώσσα» συνεννόησης μέσα από τα blogs, τα sms, τα multimedia, τα κόμικς, τα graffiti, τις ψηφιακές συνθήκες επικοινωνίας. Ταυτόχρονα, το εκπαιδευτικό μας σύστημα όχι μόνο αδυνατεί να συνταιριάξει, να αξιοποιήσει και να φιλτράρει τις νέες δυνατότητες μέσα στο σχολείο, αλλά αντίθετα επιμένει στις προπολεμικές εκπαιδευτικές πρακτικές του μαυροπίνακα, των ομοιόμορφων αναλυτικών προγραμμάτων, των ισοπεδωτικών μαζικών σχολικών εγχειριδίων, στα κάθε λογής παράγωγα μιας απρόσωπης και συγκεντρωτικής εκπαιδευτικής πολιτικής που αδυνατεί να εμπνεύσει, να γοητεύσει, να παρακινήσει.

Αγχος, πλήξη, κούραση μέσα στο σχολείο ή με απλά λόγια: «η ζωή είναι αλλού...»

Στο φόντο όλων αυτών βρίσκεται ο Γολγοθάς των Ελλήνων μαθητών που δεν βρίσκουν ούτε ένα ίχνος χαράς και δημιουργικότητας μέσα στο ελληνικό σχολείο. Αγχος, πλήξη και κούραση συνθέτουν το τρίπτυχο της σύγχρονης αμάθειας αφού η γνώση λειτουργεί συσσωρευτικά σαν ένας καθημερινός καταναγκασμός που οδηγεί στην απομάκρυνση από το ιδεώδες και την αποστολή της εκπαιδευτικής πράξης. Σε ένα τέτοιο σχολικό περιβάλλον η φοίτηση μετατρέπεται σε υποχρεωτική αγγαρεία, σε αδιάφορη προσέλευση, σε ιδιότυπη ανία, αφού η αληθινή ζωή φαντάζει πέρα και έξω από τις αίθουσες, μακριά από τα βιβλία και τους διδάσκοντες. Την ίδια στιγμή οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι απορούν γιατί εισέρχονται ολοένα και περισσότεροι φοιτητές με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο. Δυστυχώς το πρόβλημα δεν έγκειται μόνο στο επίπεδο των γνώσεων που κατέχουν οι μαθητές, αλλά επεκτείνεται και σε επίπεδο αξιών και δεξιοτήτων. Η αξιακή σύγχυση των μαθητών μας εδράζεται στην έλλειψη σταθερών σημείων αναφοράς σε επίπεδο συμβόλων, προτύπων και κοινωνικών αναπαραστάσεων. Η ανεργία, τα οικονομικά και πολιτικά σκάνδαλα, η «τηλεοπτική δημοκρατία», η προβολή του life style ως εναλλακτική διέξοδος ζωής και ατομικής δράσης συνθέτουν την αυτο-εικόνα μιας κοινωνίας που διαρκώς φθίνει, προβάλλοντας αποκλειστικά το «ιδιωτικό όραμα» ως βιώσιμη και ρεαλιστική διέξοδο από την κρίση. Επιπλέον, το ελληνικό σχολείο επιμένει στη στείρα συσσώρευση γνώσης και δεν δίνει έμφαση στις κοινωνικές δεξιότητες των μαθητών. Αναρωτήθηκε ποτέ κανείς αν μέσα στο σχολείο τα παιδιά μας «μαθαίνουν να συνεργάζονται», «μαθαίνουν να μοιράζονται», «μαθαίνουν να συναισθάνονται», «μαθαίνουν να δημιουργούν», «μαθαίνουν να ακούνε και να επεξεργάζονται τις διαφορές», «μαθαίνουν να συνθέτουν μέσω της διαλεκτικής», «μαθαίνουν να συμμετέχουν», ή εν τέλει «μαθαίνουν πώς να μαθαίνουν»; Αν για παράδειγμα ορίζαμε τις δεξιότητες αυτές ως «προαπαιτούμενα ποιότητας» μέσα στο εκπαιδευτικό μας σύστημα θα καταλαβαίναμε την αναποτελεσματικότητά μας να δώσουμε στέρεα και δυναμικά εργαλεία ζωής στους τωρινούς μαθητές και αυριανούς πολίτες.

Η ατομική προσπάθεια από μόνη της δεν αρκεί

Δυστυχώς η φιλοτιμία και ο γνήσιος ιδεαλισμός που επιδεικνύουν αμέτρητοι εκπαιδευτικοί δεν αρκούν από μόνα τους για να ανατρέψουν το αρνητικό κλίμα. Οι κοινωνιολογικές μελέτες αποδεικνύουν περίτρανα ότι τα συστήματα και οι κοινωνικές δομές «καταπίνουν» τις πρωτοβουλίες των μεμονωμένων υποκειμένων, ιδιαίτερα όταν αυτές δεν είναι συλλογικά οργανωμένες και κοινωνικά συντονισμένες.

Με άλλα λόγια, το προσωπικό όνειρο και η ατομική προσπάθεια των εκπαιδευτικών δεν μπορεί να μεταφραστεί σε όρους μιας ρεαλιστικής εκπαιδευτικής πολιτικής αν δεν αναληφθεί η συλλογική ευθύνη και η δράση μιας νέας εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης που να τη θέλουν οι περισσότεροι παλεύοντας καθημερινά και από κοινού γι' αυτήν.
Ν. ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 1/6/2009