Το νόημα του 1989

Ποια θα είναι η τύχη του κομμουνιστικού ιδεώδους μετά την ιστορική ήττα που σηματοδοτεί η πτώση του Τοίχους το 1989; Απαντάει ο γάλλος ιστορικός Φρανσουά Φιρέ
Το ακόλουθο κείμενο του γάλλου ιστορικού Φρανσουά Φιρέ (1927-1997) δημοσιεύτηκε το 1994 σε ειδικό αφιέρωμα για τα τριάντα χρόνια από την ίδρυση του περιοδικού «Le Noubel Observateur», του οποίου ο Φιρέ υπήρξε τακτικός συνεργάτης.

Η ιστορία θα πει αναμφίβολα ότι μεταξύ των μεγάλων διανοητικών και πολιτικών υποχρεώσεων, που ανέλαβε το περιοδικό «Le Noubel Observateur» εδώ και τριάντα χρόνια, η κριτική του κομμουνισμού εμφανίζεται στην πρώτη γραμμή. Δεν είναι το μικρότερο παράδοξο, ούτε και η μικρότερη τιμή αυτού του περιοδικού της αριστεράς, το ότι διατήρησε αυτή την πορεία πλεύσης στο εσωτερικό μιας αριστεράς, στην οποία το Κομμουνιστικό Κόμμα απολάμβανε μια τόσο ευρεία απήχηση και διέθετε τόσο σημαντικό κύρος.

Αυτή η ελευθερία πνεύματος θα μας είναι ακόμα περισσότερο αναγκαία σε αυτό το τέλος του αιώνα από όσο μας ήταν στα τελευταία τριάντα χρόνια. Γιατί μολονότι σήμερα για το γρήγορο και πλήρες ναυάγιο του σοβιετικού κομμουνισμού βασιλεύει η σιωπή, που ακολουθεί τις μεγάλες καταρρεύσεις, παραμένει το καθήκον να αποκρυπτογραφηθούν το νόημα και η σημασία αυτής της καταστροφής. Πρέπει να κατανοήσουμε το γιατί έγινε η κατάρρευση και με τόσο παράξενο τρόπο, σχεδόν σαν να προετοιμάστηκε από τον τελευταίο ηγέτη του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ενωσης.

Υπάρχει όμως ένα μυστήριο ακόμα πιο βασανιστικό, επειδή μας παραπέμπει στο μέλλον, και είναι το να μάθουμε τι θα απογίνει το κομμουνιστικό ιδεώδες, τώρα που αυτό στερήθηκε την εδαφική του ενσάρκωση: Θα γίνει το σάβανο μιας νεκρής ελπίδας, το τέλος μιας εποχής, ή θα γίνει το ανανεωμένο εργαλείο ενός νέου μεσσιανισμού, απαλλαγμένου από τη ρωσική υποθήκη;

Αν το κομμουνιστικό ιδεώδες υπήρξε τόσο ισχυρό και τόσο οικουμενικό στον 20ό αιώνα, αν αυτό πέρασε με τόση δύναμη τα σύνορα της Σοβιετικής Ενωσης για να γίνει ο σοβιετικός μύθος ισχυρός παντού, τόσο στη Δύση όσο και στον αναπτυσσόμενο κόσμο, αυτό συνέβη επειδή είναι μια ιδέα για την οικουμενικότητα των ανθρώπων, χριστιανικής και δημοκρατικής προέλευσης, απαλλαγμένη όμως από την ιστορική της σύνδεση με τον καπιταλισμό.

Το κομμουνιστικό ιδεώδες συνδέεται αδιαχώριστα με τη σύγχρονη δημοκρατία. Λειτούργησε ως η άλλη όψη της, ο έλεγχος της συνείδησής της, το μέλλον της, όπως μπορούμε να το δούμε στην ευρωπαϊκή ιστορία μετά τη Γαλλική Επανάσταση. Είναι στο βάθος, παρά τις προσπάθειες του Μαρξ να το μετατρέψει σε αναγκαιότητα, μια πίστη, ένα ηθικό ιδεώδες του μέλλοντος.

Αν θέλουμε να αντιληφθούμε τη δύναμη αυτής της πίστης, αρκεί να δούμε, για παράδειγμα, το πώς το κομμουνιστικό ιδεώδες δεν έπαψε να επιδιορθώνεται από τους θιασώτες του, προκειμένου να επιβιώσει από τις διαψεύσεις της εμπειρίας. Θα είχε ενδιαφέρον να γραφεί η ιστορία της διαδοχής των «ρεβιζιονισμών», που σημαδεύει τη ζωή της μαρξιστικής διανόησης, με μοναδικό σκοπό να διασώσουν το κομμουνιστικό ιδεώδες από τις τραγωδίες που το έχουν εκθέσει. Ομως, το καινούριο στοιχείο της κατάστασης, μετά το 1989 στην Κεντρική Ευρώπη και μετά το 1991 στην πρώην Σοβιετική Ενωση, συνδέεται με το ότι η κατάρρευση του κομμουνισμού, με τους τρόπους με τους οποίους εκδηλώθηκε, κλείνει τον δρόμο σε κάθε ρεβιοζιονισμό.

Ο Ντούμπτσεκ στην εξουσία στην Πράγα θα μπορούσε να ενσαρκώνει έναν άλλο κομμουνισμό, αλλά όχι ο Χάβελ. Ο Γκορμπατσόφ στη Μόσχα διατήρησε επί μακρόν αυτή την αμφισημία, αλλά αυτή δεν υπάρχει πλέον επί Γέλτσιν. Πάνω στα ερείπια των κομμουνιστικών καθεστώτων δεν εμφανίζεται τίποτε άλλο εκτός από το γνωστό ρεπερτόριο της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Αντί να είναι μια εξερεύνηση του μέλλοντος, η σοβιετική εμπειρία δεν είναι πλέον παρά μια παρένθεση στην πορεία προς τα μπρος της φιλελεύθερης δημοκρατίας.

Από αυτό όμως προκύπτει επίσης ότι εμείς ζούμε ήδη σε ένα κλειστό πολιτικό σύμπαν, χωρίς κανέναν άλλο ορίζοντα εκτός από τον κόσμο στον οποίο ζούμε. Κατάσταση εντελώς νέα, αν πάρουμε υπόψη μας ότι, εδώ και δύο αιώνες, η πολιτική στην Ευρώπη δεν έπαψε να τροφοδοτείται με ιδέες και πάθη από τις ριζοσπαστικές κριτικές του καπιταλισμού και της φιλελεύθερης δημοκρατίας στο όνομα μιας πιο οργανωμένης ή πιο αδελφικής κοινωνίας: στα δεξιά ήταν η νοσταλγία των ιεραρχιών, στα αριστερά ήταν η ελπίδα του σοσιαλισμού. Σήμερα και η μια και η άλλη είναι νεκρές. Να 'μαστε, λοιπόν, καταδικασμένοι να ζούμε στον κόσμο στον οποίο ζούμε.

Η σύγχρονη δημοκρατία μπορεί να ζήσει χωρίς επαναστατική ουτοπία, δηλαδή χωρίς την άρνηση του εαυτού της; Από όλα τα καθεστώτα που εμφανίστηκαν στην ιστορία, η δημοκρατία είναι εκείνο που εκδηλώνει την πιο ισχυρή τάση να κατασκευάζει εχθρούς ακόμη και μεταξύ αυτών που ευεργετεί. Αυτή τροφοδοτεί από τη φύση της μια πλειοδοσία που έχει αναλυθεί από τον Τοκβίλ: όσο περισσότερο προοδεύει η ισότητα των ανθρώπων τόσο περισσότερο το συναίσθημα ή η μνησικακία που συνδέονται με την ανισότητα μεγαλώνουν. Με άλλα λόγια, η σύγχρονη δημοκρατία συνδέεται αδιαχώριστα, όχι μόνον με το πάθος για την ισότητα, αλλά και με μια κλίση προς μιαν ουτοπική θεώρηση της ιστορίας.

Στον εικοστό αιώνα το κομμουνιστικό κίνημα ήταν εκείνο που κατηύθυνε αυτές τις συγκινησιακές διαθέσεις. Σήμερα που το τίμημα που πληρώθηκε στην ουτοπία βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας, βρισκόμαστε απλώς σε μια προσωρινή περίοδο «μυθολογικής αμπώτιδος», σύμφωνα με την έκφραση του Εντγκάρ Μορέν, και αν ναι, ποιες νέες μυθολογικές επενδύσεις εμφανίζονται στον ορίζοντα; Ή μήπως το τέλος του κομμουνισμού τερματίζει έναν ιστορικό κύκλο που άνοιξε πριν από δύο αιώνες η Γαλλική Επανάσταση και, αν αυτό συμβαίνει, ποια θα είναι τα επίμαχα ζητήματα της δημοκρατικής πολιτικής; *
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 18/10/2009