Ακήρυχτος πόλεμος στις φαβέλες

«Ο Ραφαέλ στα άδυτα της αστυνομίας του Ρίο»
Μια έρευνα του RAPHAEL GOMIDE*
Προκειμένου να κατανοήσει τα αίτια της βίας που χαρακτηρίζει τη στρατιωτική αστυνομία στο κρατίδιο του Ρίο Ντε Ζανέιρο, όπως και το βαθμό επιρροής που ασκεί ο τρόπος εκπαίδευσης και η κυρίαρχη ιδεολογία, ο βραζιλιάνος δημοσιογράφος Ραφαέλ Γκόμιντε πέρασε το διαγωνισμό για το Σώμα και, το 2008, έγινε δεκτός ως νεοσύλλεκτος.
Προκειμένου να κατανοήσει τα αίτια της βίας που χαρακτηρίζει τη στρατιωτική αστυνομία στο κρατίδιο του Ρίο Ντε Ζανέιρο, όπως και το βαθμό επιρροής που ασκεί ο τρόπος εκπαίδευσης και η κυρίαρχη ιδεολογία, ο βραζιλιάνος δημοσιογράφος Ραφαέλ Γκόμιντε πέρασε το διαγωνισμό για το Σώμα και, το 2008, έγινε δεκτός ως νεοσύλλεκτος.
Μοιράστηκε έτσι, από μέσα, χωρίς προστατευτικά φίλτρα, την καθημερινότητα των ανθρώπων που, για 300 ευρώ τον μήνα, έρχονται αντιμέτωποι με το θάνατο, αλλά και πάρα πολύ συχνά τον προκαλούν οι ίδιοι.

Από σήμερα το πρωί είμαι και επίσημα μέλος της Στρατιωτικής Αστυνομίας (Σ.Α.) ύστερα από επτά μήνες επιλογής και σκληρής εκπαίδευσης. Ο ιδρώτας τρέχει ποτάμι στο πρόσωπό μου. Στάζει στο άσπρο μου πουκάμισο και στο τζιν μου, φτάνοντας μέχρι τα πόδια μου. Η θερμοκρασία είναι 33 βαθμοί Κελσίου στις 10.45 π.μ., κάτω από τον πολύ καυτό ήλιο του Ρίο.

Βρίσκομαι εδώ πάνω από τρεις ώρες, μαζί με άλλους τύπους -μερικοί, ανάμεσά τους, κοντεύουν τα 30 και είναι κουρεμένοι με την ψιλή. Το να μένεις όρθιος στη στρατιωτική στάση «προσοχή» ή «ανάπαυση» είναι το πρώτο από μια σειρά τεστ για τους 455 νεοσύλλεκτους. Θα συνεχίσουμε έτσι, στη σειρά, ώς τις 14.30. Εφτά ώρες κάτω από το λιοπύρι, χωρίς φαγητό. Μόνο μερικά σύντομα διαλείμματα για να πιούμε λίγο νερό.

Ηδη στις 8.15 ένας υποψήφιος με το πρόσωπο κατάχλομο ψέλλισε ότι δεν νιώθει καλά. Παραπάτησε. Η ακινησία, επειδή εμποδίζει την κυκλοφορία του αίματος, μπορεί να προκαλέσει σκοτοδίνη: «Να κινείστε μόνο άμα είναι να μην πέσετε!» επαναλαμβάνει ο διοικητής του δεύτερου λόχου. Το κόλπο είναι να κουνάς μόνο τα δάχτυλα των ποδιών...

Ενας άντρας λιποθυμά από την εξάντληση. Ενας άλλος κόντεψε να πέσει δύο φορές. Στις 10.30 με κυριεύουν ίλιγγος και ναυτία. Σηκώνω το χέρι και βγαίνω από τη σειρά, υποβασταζόμενος από έναν αστυνομικό. Ρίχνω λίγο νερό στο πρόσωπο. Λίγα λεπτά αργότερα επιστρέφω στη θέση μου. Κάποια στιγμή, καμιά εκατοστή από εμάς νιώθουν αδιαθεσία.

Πολλοί από όλους εμάς μένουν μακριά και, για να πάρουν μία ή και δύο συγκοινωνίες, έχουν σηκωθεί από νωρίς. «Δεν σας άρεσε;», ουρλιάζει ένας εκπαιδευτής στο τέλος της άσκησης. «Νιώθετε αδυναμία; Ζητήστε αμέσως να φύγετε! Κανείς δεν είναι υποχρεωμένος να μείνει. Για όσους από εσάς προέρχονται από τις ένοπλες δυνάμεις: εδώ δεν βάζουμε καρπούζια για στόχο, όχι, τέρμα τα αστεία! Εδώ η μάχη γίνεται με αληθινές σφαίρες!».

Το Ρίο, με τις παραλίες, τη χαρά της ζωής και την μπόσα νόβα είναι επίσης η έδρα του αστυνομικού σώματος που σκοτώνει, αλλά και σκοτώνεται περισσότερο στη Βραζιλία, ίσως και σε ολόκληρο τον κόσμο.

Οι δυνάμεις ασφαλείας ήταν υπεύθυνες για τον θάνατο 1.330 ανθρώπων μέσα στο 2007, δηλαδή σχεδόν τεσσάρων πολιτών την ημέρα(1). Το ίδιο διάστημα δολοφονήθηκαν 151 αστυνομικοί, δηλαδή ένας ανά δυόμισι ημέρες. Εδώ και 25 χρόνια, στις φαβέλες όπου κυριαρχούν οι λαθρέμποροι ναρκωτικών εξοπλισμένοι με αυτόματα όπλα, μικροί στρατοί κακοποιών απαντούν με βιαιότητα στις επιχειρήσεις για διατήρηση της τάξης(2).

Οι πρώτες εξετάσεις

Στο βραζιλιάνικο σύστημα η ένστολη στρατιωτική αστυνομία συνιστά την πιο ορατή όψη της δημόσιας ασφάλειας. Στο Ρίο αριθμεί 38.000 μέλη, αλλά, σύμφωνα με κάποιες εκτιμήσεις χρειάζεται άλλους 12.000. Οσο για την πολιτική αστυνομία με τα 12.000 μέλη της, ασχολείται με τις δικαστικές έρευνες.

Πέρασα τις πρώτες εξετάσεις καθισμένος σε μια πολυθρόνα στο Μαρακανά, ένα από τα πιο ξακουστά ποδοσφαιρικά γήπεδα στον κόσμο, συντροφιά με τους 25.000 υποψήφιους οι οποίοι έπρεπε να διαθέτουν απολυτήριο Γυμνασίου.

Από εκείνη τη στιγμή, ακούγοντας έναν νεαρό που είχε κάνει βοηθός στη στρατιωτική αστυνομία σε ένα πρόγραμμα για τους εφέδρους του στρατού, πήρα μια γεύση από την ατμόσφαιρα που θα κυριαρχούσε στο μάθημα: «Οταν πιάνουμε έναν κακοποιό στην τουριστική περιοχή, του ρίχνουμε ένα γερό ξύλο! Πιο εύκολο είναι να βαράς, παρά να κάνεις συλλήψεις. Μην το κάνετε μπροστά σε όλο τον κόσμο... Πρέπει να τον πάτε σε μια γωνιά. Σύλληψη ίσον πολλή δουλειά. Μια μέρα έμεινα στο τμήμα από τη μία το μεσημέρι μέχρι τις 10 το βράδυ! Χάνεις και τη μέρα σου και το φαγητό σου».

Δίπλα του, ένας άλλος έλεγε τι σημαίνει δουλειά τις μέρες που έχει αγώνα στο Μαρακανά: «Καμιά φορά το πλήθος σε εξαντλεί, αλλά το παιχνίδι αξίζει την ταλαιπωρία. Μπορείς να κερδίσεις πέντε ρεάλ (1,80 ευρώ) από τους μεταπωλητές, αν τους αφήσεις να πηδήξουν την ουρά».

Ημουν ένας από τους 1.100 υποψήφιους που πέρασαν τις «θεωρητικές» εξετάσεις -μόλις λίγοι περισσότεροι από τις μισές διαθέσιμες θέσεις που είναι 2000. Ακολούθησαν επτά μήνες επιλογής (ιατρικές, ψυχολογικές και σωματικές εξετάσεις, υποβολή πιστοποιητικών που αποδεικνύουν λευκό ποινικό μητρώο ή απουσία χρεών, καθώς και πιστοποιητικά καλής συμπεριφοράς) και ειδικής εκπαίδευσης.

Σε κάθε φάση μάς υποδείκνυαν την ώρα άφιξης. Οχι, όμως, και την ώρα αναχώρησης. Οι υποψήφιοι παραπονούνταν ότι έχαναν μία μέρα δουλειάς ή ότι έφταναν καθυστερημένοι και ότι κουβαλιόντουσαν μόνο και μόνο για να μάθουν τα αποτελέσματα: «Θα μπορούσαν να τα βάλουν στο Ιντερνετ!».

Κατά τις περιόδους εκπαίδευσης αναχωρούσα από το σπίτι στις 6 το πρωί, ξυρισμένος και με τα μαλλιά κοντοκουρεμένα. Λήξη της συνεδρίας στις επτά το απόγευμα, με το σώμα στα όρια της εξάντλησης.

Ολο αυτό το διάστημα κατάλαβα ότι το Σώμα προσπαθεί να καταστείλει τη διαφθορά στις τάξεις του. Αλλά, από την άλλη μεριά, την ανέχεται και ενίοτε ενθαρρύνει τη δολοφονική βία στους δρόμους.

«Ανταλλάσσετε πυροβολισμούς με ένα ρεμάλι στη φαβέλα... Ο τύπος παραδίδεται. Θα τον συλλάβετε;» «Εγώ θα τον σκοτώσω!» φωνάζει κοντά μου ένας νεοσύλλεκτος. Ενας άλλος τον επιδοκιμάζει:

«Και βέβαια θα τον σκοτώσω! Ο τύπος πυροβόλησε συνάδελφο. Εριξε, τον περικυκλώνουν, παραδίδεται: "Εχασα". Εχασες...; Θα σε χώσω ζωντανό εγώ! Θα πεθάνεις!».

Ο δημοσιογράφος Ραφαέλ Γκόμιντε στη σχολή της Στρατιωτικής Αστυνομίας. Ο δημοσιογράφος Ραφαέλ Γκόμιντε στη σχολή της Στρατιωτικής Αστυνομίας. Προσπαθώ να του δώσω να καταλάβει ότι αυτό είναι παράνομο, ότι ο ρόλος της αστυνομίας είναι να συλλαμβάνει τους κακοποιούς...

«Ενα ζώο στο κλουβί»

«Αν δεν τον σκοτώσεις, είναι σαν να ταΐζεις ένα ζώο στο κλουβί! Θα σου επιτεθεί. Δεν την ξέρεις τη βραζιλιάνικη Δικαιοσύνη; Ο τύπος περνάει δύο χρόνια στη φυλακή κι ύστερα τον αφήνουν πάλι ελεύθερο. Αν σε πετύχει πουθενά θα σε σκοτώσει. Μπορεί να είναι παράνομο, αλλά έτσι έχουν τα πράγματα». Ο προηγούμενος συνάδελφος με χτυπά ελαφρά στον ώμο. «Αν μπαίνεις στην αστυνομία με τέτοιες ιδέες, όπως να "συλλάβεις" τους κακοποιούς, άρχισε να κάνεις την προσευχή σου! Τα ανθρώπινα δικαιώματα ισχύουν όταν έχεις να κάνεις με ανθρώπους!».

Αρκετοί νεοσύλλεκτοι έχουν γονείς ή φίλους στο επάγγελμα. Η βία και ο φόβος του θανάτου μοιάζουν να ποτίζουν τη ζωή και την αντίληψή τους για τον κόσμο. Στις συμπλοκές που έγιναν στο Ρίο το 2007, υπολογίστηκαν, κατά μέσο όρο, 41,6 σκοτωμένοι πολίτες για κάθε νεκρό αστυνομικό. Σύμφωνα με τους εκπαιδευτές, πρόκειται για τη «φυσική» πραγματικότητα των συγκρούσεων. Ενας από αυτούς κάνει το μάθημά του: «Το όπλο μπορούμε να το χρησιμοποιούμε μόνο σε περίπτωση νόμιμης άμυνας. Δεν μπορούμε να πυροβολούμε πισώπλατα. Είναι παράλογο; Είναι. Δεν γίνεται διαφορετικά όμως. Η χρήση της βίας πρέπει να γίνεται με μέτρο. Αν κάνεις κάποιο λάθος και σε ανακαλύψουν, θα τιμωρηθείς».

Ενας μαθητής, παρ' όλα αυτά, ρωτά αν εκτυλίσσονται στ' αλήθεια οι σκηνές με τις δολοφονίες που βλέπουμε στην ταινία «Επίλεκτη ομάδα»(3). Το σχόλιο του εκπαιδευτή δεν είναι ακριβώς στο ίδιο πνεύμα όπως πριν: «Το σινεμά είναι σινεμά. Αλλά... εσείς θα μάθετε στον δρόμο. Αν χτυπήσεις κάποιον πισώπλατα, παίρνεις το όπλο σου, το βάζεις στο χέρι του τύπου, πατάς τη σκανδάλη και επικαλείσαι νόμιμη άμυνα. Μπόρεσα και το έκανα κάποτε, γιε μου, πάνω στην έξαψη. Μόνο που αυτά γίνονται στο δρόμο. Εδώ δεν είναι το μέρος που θα τα μάθεις αυτά. Το πυροβόλο όπλο είναι για νόμιμη άμυνα ή για να υπερασπίζεσαι τρίτους».

Ενας υποψήφιος ενθουσιασμένος, και με τη γλώσσα του να πηγαίνει σαν πολυβόλο, αφηγείται πολεμικές σκηνές από το κανάλι Discovery. «Αδερφέ μου! Ανταλλαγή πυροβολισμών στο Ιράκ... Τα παλικάρια πίσω από το τανκς πυροβολούσαν σαν τρελά. Από πάνω τους πετούσε το Black Hawk, μπαμ-μπαμ-μπαμ-μπαμ-μπαμ, φοβερός σαματάς, σκέτη παραζάλη... Γαμώτο! Μου σηκώθηκε η τρίχα! Ο τύπος, με ένα πενηντάρι να ρίχνει τις βολές του, με εκείνα τα μεγάλα μαύρα γυαλιά και τα μάτια γουρλωμένα... Μακάρι να ήμουν στη θέση του!». Τον έχει πιάσει τέτοιο ντελίριο που οι συνάδελφοί του δεν βγάζουν άχνα. Βλέποντάς το αυτό, ξαναρχίζει: «Τα σιχαίνομαι τα ρεμάλια! Τα σιχαινόμουν από πριν και τώρα τα σιχαίνομαι ακόμα περισσότερο! Θέλω να πάω στα ΒΟΡΕ» (βλ. σημείωση 3).

Ο κίνδυνος αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής των Καριόκας (των κατοίκων του Ρίο) προτού καν ακολουθήσουν την καριέρα του αστυνομικού. Ενας υποψήφιος βγάζει το πουκάμισό του. Μια τεράστια ουλή τού χαρακώνει το θώρακα και το στομάχι μέχρι κάτω από τον αφαλό. Με ένα σατανικό χαμόγελο διηγείται πώς, παρέα με έναν φίλο του, μέλος της στρατιωτικής αστυνομίας κόντεψε να σκοτωθεί όταν ληστές τον παρέσυραν σε μια φαβέλα: τρεις μήνες στο νοσοκομείο.

Ολοι οι νεοσύλλεκτοι ακούν την ιστορία με το στόμα ανοιχτό. «Και δεν κράτησες τη σφαίρα;», ρωτάει κάποιος. «Για να την κάνω τι; Κράτησα την ουλή. Τα σημάδια έμειναν, όπως και το μίσος στην καρδιά μου. Αν πιάσω κανέναν τους δεν θα μείνω με σταυρωμένα τα χέρια».

Μας επισκέπτεται μια ομάδα ρεπόρτερ στο στρατώνα, την πρώτη μέρα των εξετάσεων επιλογής. Ο διοικητής δεν πιέζει καθόλου τους υποψήφιους να συνεργαστούν. Το αντίθετο. «Ενδιαφέρεται κανείς να απαντήσει σε μια συνέντευξη; Προσέξτε καλά! Εδώ κανείς δεν είναι υποχρεωμένος να φωτογραφηθεί. Αυτό σημαίνει ρίσκο!». Στις τάξεις επικρατεί σιωπή. Υστερα από μερικά δευτερόλεπτα που μοιάζουν να μην έχουν τέλος, προχωρά ο πρώτος εθελοντής. Τον ακολουθούν άλλοι δύο από τους 300 παρόντες.

Ο φόβος για τα αντίποινα των κακοποιών ωθεί την πλειονότητα να μην εκτίθεται. Ο μόνος που ποζάρει μπροστά στον φακό δίνει την εξής δικαιολογία: «Αν πρέπει κάποιοι να κρατάνε χαμηλό προφίλ, αυτοί είναι οι ληστές, όχι η αστυνομία! Τα σκουλήκια πρέπει να ξέρουν ποιος θα τους κόψει το λαιμό και θα τους τινάξει τα μυαλά στον αέρα».

Ενας συνάδελφός του λέει σαρκαστικά: «Ακόμα δεν ξέρει αν θα γίνει αστυνομικός και τον βλέπω κιόλας πρωτοσέλιδο στις εφημερίδες: "Δολοφονήθηκε υποψήφιος που πίστεψε πως ήταν αστυνόμος"!».

Το Ρίο βιώνει έναν ιδιόρρυθμο πόλεμο ανάμεσα στις δυνάμεις της τάξης και τους κακοποιούς. Οι πυροβολισμοί σκορπίζουν μίσος και αίμα και στα δύο στρατόπεδα. Ο εγκληματίας, ξέροντας πια ότι το να σηκώσει τα χέρια ψηλά συχνά ισοδυναμεί με θάνατο, δεν παραδίδεται. Ερχεται αντιμέτωπος με τον «μπάτσο» όταν αυτός εισβάλλει στον χώρο του. Ολο και περισσότεροι πυροβολισμοί, όλο και περισσότερες εξοστρακισμένες σφαίρες, όλο και περισσότεροι τραυματίες, ακόμα και αθώοι, που οι αστυνομικοί τούς πέρασαν για εγκληματίες. Οταν βρίσκεται σε άγνωστο και εχθρικό πεδίο, ο εκπρόσωπος της τάξης δεν φέρεται πάντα σαν κύριος. Οταν ο συσχετισμός των δυνάμεων ανατρέπεται, η στολή μετατρέπεται σε στόχο και ο εγκληματίας παίρνει την εκδίκησή του σκοτώνοντας τον αστυνομικό.

Την πρώτη εβδομάδα, έξω από τον στρατώνα, με φωνάζει ένας τύπος. «Θα σου πω ένα μυστικό: Μη βγαίνεις έξω με τζιν, άσπρο πουκάμισο και το κεφάλι ξυρισμένο! Βάλε άλλο πουκάμισο. Δυο τρεις δικοί μας είναι κιόλας νεκροί. Στην ομάδα μου, το 2005, είχαμε έναν νεκρό. Μέσα στο λεωφορείο με αυτή την περιβολή και ξυρισμένο κεφάλι είναι σαν να φοράς στολή. Ολοι ξεχωρίζουν τον αστυνομικό».

Ζούμε καθημερινά μια παράνοια. Κάποιοι συνάδελφοι που κάνουν περιπολία βλέπουν σε κάθε μοτοσικλετιστή που μεταφέρει συνεπιβάτη στο πίσω κάθισμα, έναν υποψήφιο εχθρό. «Πιο γρήγορα! Μη σέρνεσαι!».

Η ανησυχία είναι κατανοητή. Οι πιθανότητες να δολοφονηθεί ένα μέλος της στρατιωτικής αστυνομίας του Ρίο είναι έντεκα φορές περισσότερες σε σχέση με το σύνολο του πληθυσμού της Βραζιλίας. Αν ανήκει στο αντρικό φύλο, οι πιθανότητες είναι έξι φορές περισσότερες. Ανάμεσα στους 151 αστυνομικούς που δολοφονήθηκαν το 2007, μόνο οι 32 βρίσκονταν σε υπηρεσία. Οι 119 (το 79%) πέθαναν κατά τη διάρκεια του ρεπό τους.

Μας μοιράζουν στολές μέσα σε γενικό ενθουσιασμό. Ενας αξιωματικός προειδοποιεί: «Βλέπω έναν σωρό ρέιντζερ(4)! Γιατί να τα πάρετε μαζί σας; Ρισκάρετε χωρίς λόγο! Είμαι ριζικά αντίθετος, είναι επικίνδυνο. Γιατί να τα φοράτε στο λεωφορείο; Είστε όλοι από το Ρίο, δεν χρειάζονται πολλές εξηγήσεις, σωστά;». Ενας λοχαγός σχολιάζει: «Θα νιώθετε αυτό το φόβο όλη σας τη ζωή...». Παρά τις προειδοποιήσεις, οι περισσότεροι τα παίρνουν, τα φορούν για να βγάλουν φωτογραφίες με αυτά κι ύστερα να τις δείχνουν στην οικογένεια ή στη φιλενάδα τους.

Η

στολή είναι στόχος

Πολλά μέλη της στρατιωτικής αστυνομίας δολοφονήθηκαν επειδή προδόθηκαν από τα ρούχα τους, το όπλο ή την ταυτότητα του αστυνομικού. Οι εκπαιδευτές μάς μαθαίνουν πώς να κρύβουμε τη στολή. Στο αυτοκίνητο τη βάζουμε στο πορτμπαγκάζ, ανάποδα ή μέσα στο σάκο ή κάτω από το πίσω κάθισμα. Στο λεωφορείο... «Την ταυτότητα του αστυνομικού πρέπει να την κρύβετε. Αν προκύψει κανένα μπέρδεμα, πετάξτε τα όλα από το παράθυρο -τον σάκο, τα ρούχα, τα στοιχεία ταυτότητας... Μια φορά με απείλησαν με όπλο, αλλά, δόξα τω Θεώ, είχα ξεχάσει το δικό μου».

Ενας άλλος εκπαιδευτής πάντως προτείνει να αγοράσουμε αυτοκίνητο: «Μην κυκλοφορείτε με τα πόδια και μην παίρνετε το λεωφορείο, ο κίνδυνος είναι πολύ μεγάλος. Αν πρέπει να το πάρετε σώνει και καλά, κάντε την προσευχή σας, επικαλεστείτε τη λευκή μαγεία και να παρακαλάτε τον Θεό να σας φυλάει».

Κι ενώ ήμασταν έτοιμοι να εισαχθούμε στη στρατιωτική αστυνομία ένας λοχαγός μάς δίνει την εξής προειδοποίηση, χωρίς να τον πολυαπασχολεί το γράμμα του νόμου. «Πρέπει να επιλέγετε σωστά τα μέρη που συχνάζετε. Κοντεύετε πια να γίνετε αστυνομικοί και τα ρεμάλια κυκλοφορούν παντού. Αν μπορείτε να τα ξεφορτωθείτε πριν γίνετε μέλη της στρατιωτικής αστυνομίας., οπότε το καθήκον σας θα είναι να τους συλλαμβάνετε, μη διστάσετε».

Ανάμεσά μας βρίσκονται πολλοί πρώην στρατιωτικοί. Ενας πρώην πυροβολητής, νυν φοιτητής της Νομικής, μας κάνει την ακόλουθη σύσταση: «Μη μείνετε σε αυτό το κάτεργο! Εγώ θέλω να φύγω όσο γίνεται πιο γρήγορα. Δεν σκοπεύω να κολλήσω για καιρό». Πράγματι, μια μερίδα νεοσύλλεκτων δεν έχει σκοπό να κάνει καριέρα, ψάχνει μόνο για προσωρινή δουλειά.

Πολλοί έχουν κάνει ανώτερες σπουδές ή είναι φοιτητές. Η στρατιωτική αστυνομία με την υψηλή επικινδυνότητα και τους χαμηλούς μισθούς αποτελεί κυρίως έναν ενδιάμεσο σταθμό για διαγωνισμούς που θα οδηγήσουν σε λιγότερο επικίνδυνες και καλύτερα αμειβόμενες θέσεις.

Με την αύξηση της εγκληματικότητας το Σώμα έχει υιοθετήσει πιο επιθετικές συμπεριφορές για τη σύλληψη των εγκληματιών. «Αν δεν μειώσεις το περιθώριο του κινδύνου, δεν μπορείς να γυρίσεις σπίτι σου», συμπεραίνει ένας υποψήφιος. «Το κρατίδιο του Ρίο είναι το πιο επικίνδυνο στον κόσμο, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα γι' αυτό. Είναι το μόνο που βρίσκεται σε "εμπόλεμη κατάσταση". Αν δεν είσαι καλά προετοιμασμένος, θα πας στον άλλο κόσμο». Το συμπέρασμα:

«Πρέπει πάντα να είσαι με το δάχτυλο στην σκανδάλη. Ακούγεται βάρβαρο; Ισως. Αλλά ποιος ρισκάρει το τομάρι του με το να στρογγυλοκάθεται δώδεκα ώρες στο αυτοκίνητο; Η Αστυνομία! Δεν χάνουμε τους τρόπους μας, μόνο που εδώ δεν είναι το Μίνας Ζεράις(5), εδώ είναι Ρίο».

Ενας μαθητής ρωτά αν πρέπει να πυροβολήσει κάποιον που θέλει να το σκάσει από έφοδο της αστυνομίας.

«Και βέβαια όχι! Υπάρχουν άνθρωποι που τρομοκρατούνται. Η στρατιωτική αστυνομία θα έπρεπε να έχει σουγιάδες για να σκάει τα λάστιχα, όμως δεν έχει. Δεν μπορείς να πυροβολήσεις... Μετά θα έχεις τρεχάματα. Αν ρίξεις, πώς θα το εξηγήσεις μετά στο δικαστή;» Ενας νεαρός χαχανίζει καθόλου διακριτικά. «Θα σκοτώσεις με το υπηρεσιακό σου όπλο;».

Ο ίδιος θα έχει ένα παραπανίσιο πιστόλι ή ρεβόλβερ. Δεν είδε, δεν άκουσε...

Οι αντικρουόμενες απόψεις -οι επίσημες και νόμιμες από τη μια μεριά και οι ανεπίσημες και παράνομες από την άλλη- αφήνουν συχνά το νέο μέλος της στρατιωτικής αστυνομίας έρμαιο της αμφιβολίας. Η εκπαίδευσή του περιλαμβάνει δώδεκα ώρες «ηθικής και ανθρωπίνων δικαιωμάτων», οι οποίες αποτελούν το 1% από τις 1.160 ώρες εκπαίδευσης.

Αδέσποτες σφαίρες

«Είναι λίγες», παραδέχεται ένας καθηγητής που φαίνεται πως έχει ταλέντο στους ευφημισμούς... «Πάνω στη φωτιά της δράσης, θα λείπει η τεχνική της δουλειάς του αστυνομικού και θα κυριαρχήσει η νευρικότητα. Οπότε, θα επιβληθεί ο «νόμος του δρόμου». Κι ύστερα, όταν ο κυβερνήτης του Ρίο, Σέρζιο Καμπράλ, δικαιολογεί τη «σύγκρουση»(6), αυτό που καταλαβαίνουν οι στρατιώτες είναι ότι μπορούν να σκοτώνουν κι ότι δεν υπάρχει κανένα ενδιαφέρον σε πολιτικό επίπεδο να δουν να μειώνεται ο αριθμός των δολοφονιών -που σπάνια γίνονται αντικείμενο έρευνας- πολιτών, κακοποιών και μη.

Τα λάθη είναι συχνά. Το 2008 ένα παιδί τριών χρόνων βρισκόταν στο παιδικό του καθισματάκι, μέσα στο αυτοκίνητο της μητέρας του, μαζί με έναν επιβάτη, όταν δολοφονήθηκαν από αστυνομικούς που τους είχαν περάσει για κακοποιούς.

Ο Λουίζ Κόστα, ένας οδηγός αυτοκινήτου 36 χρόνων είχε την ίδια τύχη. Τα δύο γεγονότα, τα οποία κατέγραψαν οι κάμερες επίβλεψης ενός κτιρίου, καθώς κι ένα τηλεοπτικό συνεργείο, είχαν σημαντικό αντίκτυπο στα ΜΜΕ.

Η φύση της επέμβασης, πάντως, εξαρτάται από τις γειτονιές της πόλης. Εκπαιδευόμενοι και εκπαιδευτές αναγνωρίζουν ότι η αστυνομία συμπεριφέρεται διαφορετικά στις πλούσιες συνοικίες της πόλης απ' ό,τι στα προάστια. «Είναι άλλη πραγματικότητα. Η αστυνομία στη νότια ζώνη λέει "καλημέρα σας κύριε", ενώ στα προάστια: "Δώσ' τα μου αμέσως (τα ναρκωτικά), γιατί έτσι και τα βρω, κάηκες! Βγες από το αμάξι! Εξω! Εξω!"», αστειεύεται ένας συνάδελφος.

Κατά την εκπαίδευση βραζιλιάνων πρακτόρων από τη Special Weapons and Tactics (SWAT) του Τέξας (από τις πιο διάσημες ειδικές ομάδες καταδρομών στον κόσμο) ένα μέλος της αμερικανικής ομάδας δήλωσε, προς μεγάλη μου έκπληξη, ότι μέσα σε 13 χρόνια επιχειρήσεων διάσωσης δεν έριξε ποτέ ούτε μία βολή.

«Η τεχνική και η ταχύτητα υποκαθιστούν τη βία», εξηγεί. Οι εκπαιδευόμενοι καταλαβαίνουν ότι δεν επιτρέπεται να ρίξουν παρά μόνο σε κατάσταση νόμιμης άμυνας και ότι πρέπει να κάνουν εύλογη χρήση βίας. Επίσης, ότι πρέπει να μάθουν να χειρίζονται με σύνεση το όπλο τους.

Στη Βραζιλία, αντιθέτως, το χάσμα μεταξύ θεωρίας και πράξης ξεκινά από την εκπαίδευση. Οι μαθητευόμενοι αστυνομικοί ρίχνουν μόλις 40 βολές με πιστόλι, 40 με ρεβόλβερ και άλλες 40 με τουφέκι.

«Αηδιάζω όταν βλέπω τον αστυνομικό με χρυσή αλυσίδα, καινούριο αμάξι, την πιο όμορφη ξανθιά στο δρόμο και το κλοπ στη μέση»(7), λέει έξαλλος ένας εκπαιδευτής: «Πυροβολεί 19 φορές κι ο άλλος συνεχίζει να τρέχει! Οταν είναι να κάνει σύλληψη, αστοχεί εννιά στις δέκα φορές».

Ο καθηγητής έχει επίσης τη δική του ερμηνεία για τις 234 περιπτώσεις (οι 16 θανατηφόρες) με εξοστρακισμένες σφαίρες στο Ρίο, την περίοδο Ιανουαρίου - Σεπτεμβρίου 2007: «Η σφαίρα από το τουφέκι τρυπά τον τοίχο και χτυπά εκεί που δεν πρέπει!» Κατά τη γνώμη του, το ρεβόλβερ δεν είναι κατάλληλο: έχει μόνο έξι σφαίρες και είναι δύσκολο να το ξαναγεμίσεις όταν γίνονται ανταλλαγές πυροβολισμών. «Καμία σχέση με αυτή την ιστορία που λέει: "αν δεν τα καταφέρω στις έξι βολές, πάει να πει ότι δεν γίνεται τίποτα"».

«Αν δεν τα καταφέρω στις έξι, θα τα καταφέρω στις 34, στις 68... θα ρίχνω ώσπου να μου τελειώσουν οι σφαίρες», δηλώνει με εκδικητικό ύφος, καθώς βγάζει τρεις γεμιστήρες από τις τσέπες του και άλλους δύο που είχε στερεώσει χαμηλά στα πόδια του.

Για τον καθηγητή, είναι αδιανόητο ένα μέλος της Σ.Α. να μην είναι οπλισμένο. «Φτάσαμε στη σημερινή κατάσταση εξαιτίας της γενικότερης αδιαφορίας. Αν οπλοφορούσαν όλοι οι καθώς πρέπει άνθρωποι, το Ρίο δεν θα ήταν σε αυτό το χάλι. Η χώρα δεν έχει την κουλτούρα των όπλων. Είδα ένα ρεπορτάζ για μια οικογένεια στη Νέα Ορλεάνη, στις ΗΠΑ: ο άντρας, η γυναίκα, ο δωδεκάχρονος γιος τους ήταν όλοι με το τουφέκι στο χέρι. Θέλει κανείς να εισβάλει στο σπίτι μου; Εκεί, δεν υπάρχει περίπτωση!».

Μια μέρα, οι νεοσύλλεκτοι βγαίνουν από το στρατώνα. Μια νεαρή γυναίκα φωνάζει μέσα από το αυτοκίνητό της: «Είστε σκουλήκια! Σκουλήκια!» Οι σχέσεις της στρατιωτικής αστυνομίας με την κοινωνία είναι τεταμένες. Στους κόλπους της επικρατεί μια λανθάνουσα αντιπάθεια για τους αστυνομικούς. Αυτοί, από την πλευρά τους, εκτιμούν ότι δεν λαμβάνουν την αναγνώριση που τους αξίζει εκ μέρους εκείνων για τους οποίους ρισκάρουν το τομάρι τους.

«Ο κόσμος δεν είναι σωστά ενημερωμένος», λέει με παράπονο ένας λοχαγός. «Εκτός από τις οικογένειές μας, κανένας άλλος δεν μας υπερασπίζεται». Κριτική;

Ενας υποψήφιος κάνει τη δική του παρατήρηση: «Οταν συλλαμβάνουν έναν πλέι-μπόι, το πρώτο πράγμα που κάνει είναι να ρωτήσει "πόσο κοστίζει ο καφές". Δίνει 10 ρεάλ (για λάδωμα) και όταν την κάνει, βρίζει την αστυνομία: "Ξεδιάντροποι! Διεφθαρμένοι!"».

«Λες πως είσαι αστυνομικός κι όλοι σε κοιτάζουν από πάνω ώς κάτω, πιστεύουν πως είσαι κάθαρμα», λέει με θυμό ένας επαγγελματίας αστυνομικός. «Φτάνεις με καινούριο αμάξι που θα το πληρώνεις με χίλιες δόσεις κι ακούς κιόλας τις φωνές "Κλέφτη"!»

Ενας υποψήφιος που βρίσκεται ακόμα στο στάδιο της επιλογής, μου εκμυστηρεύεται ότι λογαριάζει να ενταχθεί στο τάγμα του αδερφού του, ενός αξιωματικού. Τον ρωτάω μήπως η περιοχή, δύο μεγάλες φαβέλες γεμάτες λαθρεμπόρους ναρκωτικών, είναι επικίνδυνη. «Ηρεμία! Ολα "κανονίζονται" (με λαδώματα). Ο αδερφός μου κερδίζει 2.000 ρεάλ (735 ευρώ) το μήνα εκεί κάτω».

Λαθρεμπόριο; «Εμπορικά οχήματα». Ο συνομιλητής μου θα κοπεί στις εξετάσεις. Ωστόσο, περιπτώσεις σαν αυτές ενοχλούν το Σώμα, που προσπαθεί να προειδοποιήσει τους μαθητευόμενους σε σχέση με τη διαφθορά.

Οι μαθητευόμενοι δεν συγκινούνται απαραίτητα -στο πεδίο της δράσης η κατάσταση θα είναι διαφορετική. «Ο βετεράνος λοχίας σού δίνει ρευστό. Τότε εσύ λες: "Όχι, λοχία, όχι, δεν θέλω". Και ο τύπος: "Σταμάτα! Ασε τις βλακείες, μην κάνεις ιστορίες στρατιώτη, πάρ' τα αμέσως, μη με πρήζεις!"»

Εν ολίγοις, οι συμβουλές δεν ακολουθούνται πάντα κατά γράμμα. «Θέλω να με διορίσουν στην κυκλοφορία», λέει γελώντας ένας μαθητευόμενος. «Εχει χοντρά λεφτά». Αλλοι αφηγούνται ιστορίες για τα «πουρμπουάρ» των αστυνομικών, μια φιάλη μεταλλικό νερό από 'δώ, ένα γεύμα στα Μακντόναλντς από 'κεί. Ολοι βάζουν τα γέλια. Κάποιος παρατηρεί ότι η αστυνομία φημίζεται για διαφθορά -«Είναι άδικο»!

Η αρνητική εικόνα ανησυχεί τους υπεύθυνους του θεσμού, που προσπαθούν να αλλάξουν την ελεεινή του φήμη. «Θα κρύψεις το πρόσωπό σου σε μια αστυνομική επιχείρηση; Θα βάλεις τις φωνές στον τύπο; Θα τον ξαπλώσεις στο χώμα; Θα του βάλεις την κάννη στον κρόταφο; Είναι απαραίτητο; Οχι! Αλλά, όπως και να 'χει, θα τον σημαδέψεις». Σίγουρα δυσάρεστη κατάσταση για τον εγκαλούμενο. Ομως, το πιο σημαντικό παραμένει η ασφάλεια των δυνάμεων της τάξης. Η πίκρα ενισχύει την αλληλεγγύη στο Σώμα. Ο «κωδικός 800», που χρησιμοποιείται για την παροχή βοήθειας προς τον αστυνομικό, έχει προτεραιότητα.

Πρώτα ο συνάδελφος

Μια γριούλα έχει δεχτεί επίθεση... Τι λέει το «800»; Ξέχνα τη γριά και τρέχα να βοηθήσεις πρώτα το συνάδελφο! Η ουσία είναι ότι κανείς δεν σ' αγαπάει, εκτός από τον σκύλο σου. Η πόλη σε μισεί. Το γκαρσόνι σού σερβίρει τον καφέ, η γυναίκα σου σου δίνει το κολατσιό, αλλά όλοι σε μισούν, σε εξυπηρετούν μόνο και μόνο επειδή φοράς τη στολή...

Να 'μαστε λοιπόν στο τέλος των επτά μηνών επιλογής και εκπαίδευσης. Είμαι εδώ κι ένα μήνα Σώμα όταν υποβάλλω... την παραίτησή μου. Δύο λοχίες προσπαθούν να με πείσουν να παραμείνω.

«Ωστε θέλεις να φύγεις; Είσαι σίγουρος;» με ρωτά μια λοχίας σε προειδοποιητικό τόνο. Μόλις της επιβεβαιώνω την πρόθεσή μου, διατάζει έναν άλλο μαθητευόμενο που βρίσκεται στην αίθουσα να επιστρέψει αργότερα. «Επίτρεψέ μου να τακτοποιήσω την κατάσταση του "μακαρίτη" που είναι εδώ... ».

Στρέφεται προς το μέρος μου: «Το ξέρεις ότι τώρα είσαι μακαρίτης, σωστά;». Μου δείχνει ένα μαύρο πίνακα. Κάτω από τον τίτλο «νεκροταφείο» είναι το σχέδιο μιας νεκροκεφαλής και οι αριθμοί τεσσάρων που έχουν παραιτηθεί, δίπλα από ισάριθμους σταυρούς. Εγώ είμαι ο πέμπτος.

Ελλείψει υπολογιστών -και όταν υπάρχουν, δεν είναι συνδεδεμένοι- συντάσσω με το χέρι την επιστολή της παραίτησής μου. Στο δωμάτιο όπου βρίσκομαι, οι τοίχοι και το ταβάνι έχουν ξεφτίσει από την υγρασία, οι σοβάδες πέφτουν, ιστοί αράχνης κρέμονται εδώ κι εκεί. Το μάτι μου πέφτει σε μια κατσαρίδα πάνω σε μια στοίβα χαρτιά, και τρεις σπασμένες καρέκλες με σχισμένη ταπετσαρία. Οι τουαλέτες στο κτίριο είναι βρόμικες. Κάποιες δεν έχουν νερό. Αναδύεται μια τρομακτική δυσοσμία. Ακούω την εξοργισμένη φωνή μιας λοχαγού: «Πώς μπορούν και ζουν άνθρωποι σε αυτή τη βρόμα; Μου κάνει εντύπωση που η συνταγματάρχης έμεινε τόσον καιρό σε αυτό το βόθρο».

Μου ξανάρχονται στο νου μερικές εικόνες. Από τις οχτώ ντουζιέρες του θαλάμου με κρύο νερό, οι τρεις είναι εκτός λειτουργίας. Μέσα στις αποπνιχτικές αίθουσες το μόνο που έβρισκε κανείς ήταν ανεμιστήρες, όχι ερ-κοντίσιον. Οι νεοσύλλεκτοι είχαν το δικό τους ρολό με χαρτί τουαλέτας. «Τους κοστίζει ακριβά να αγοράσουν λίγο χαρτί υγείας ή ναφθαλίνη;» ούρλιαζε ένας εκπαιδευτής που ένιωθε από μακριά τη μυρωδιά των ούρων που έβγαινε από την τουαλέτα. Ο κάθε μαθητευόμενος είχε δώσει από ένα ρεάλ για να αγοράσει προϊόντα καθαρισμού.

Επιστρέφοντας στην παρέα, αποχαιρετώ τους λοχίες. «Καλή τύχη, φίλε μου, ο Θεός να σε φυλάει!» μου λένε. «Μην πεις τίποτα κακό για την αστυνομία, μίλα μόνο για τα καλά πράγματα και ξέχνα τα άσχημα». Στέκομαι προσοχή. «Ασ' το, δεν είσαι πια στρατιωτικός!».

Είμαι «μακαρίτης», και μου έχουν κάνει την κηδεία. Νιώθω ελεύθερος. Από τις 2.000 διαθέσιμες θέσεις στην αρχή της επιλογής δεν έχουν απομείνει πια παρά μόνο 454 μαθητευόμενοι στην ομάδα στρατιωτικής εκπαίδευσης.

(1) Συγκριτικά, το 2006, οι αστυνομικοί των ΗΠΑ ήταν υπεύθυνοι για 375 θανάτους.

(2) Από το 1995 οι ανθρωποκτονίες στο κρατίδιο του Ρίο έχουν ξεπεράσει τις 6.000 τον χρόνο.

(3) «Tropa de elite», μια βραζιλιάνικη ταινία των Jose Padilla και James d'Arcy (2007), η οποία δείχνει τον πόλεμο που φέρνει αντιμέτωπους την Batalhao de Operacoes Policiais Especiais (Τάγμα Ειδικών Αστυνομικών Επιχειρήσεων, ΒΟΡΕ), την επίλεκτη ομάδα επέμβασης της Στρατιωτικής Αστυνομίας του Ρίο Ντε Ζανέιρο και τους λαθρεμπόρους ναρκωτικών. Η ταινία προκάλεσε εντονότατες αντιδράσεις.

(4) Αρβύλες.

(5) (Σ.τ.Μ.) Κρατίδιο της Νοτιοανατολικής Βραζιλίας, το δεύτερο πιο πυκνοκατοικημένο από τα 26 κρατίδια της χώρας και συγχρόνως ανάμεσα σε εκείνα που παρουσιάζουν σχετικά χαμηλό δείκτη εγκληματικότητας.

(6) «Ο Σέρζιο Καμπράλ, κυβερνήτης του κρατιδίου του Ρίο Ντε Ζανέιρο, αποτελεί σήμερα μία από τις πιο επικίνδυνες πολιτικές μορφές. Δικαιολογεί μονίμως την αστυνομική βία στις φτωχές περιοχές της πόλης. Την πιο πρόσφατη παρέμβασή του (...) την έκανε για να δηλώσει πως όσοι κάτοικοι στις φαβέλες διαμαρτύρονται για τη δράση της αστυνομίας, είναι πληρωμένοι από τους λαθρεμπόρους. Αυτό επαναφέρει το επιχείρημα ότι είναι δικαιολογημένη η πολιτική του κρατιδίου που υποθάλπει την αστυνομική βαρβαρότητα». Mario Augusto Jakobskind, «Sergio Cabral e a criminalizacao dos pobres», Brasil de Fato, Σάο Πάολο, 25 Οκτωβρίου 2007.

(7) Ημιαυτόματο πιστόλι διαμετρήματος 9 χιλιοστών. Ανάλογα με το γεμιστήρα μπορεί να ρίξει από 13 ώς 33 βολές.
*Δημοσιογράφος της εφημερίδας «Folha de Sao Paolo». Για την έρευνα αυτή τιμήθηκε με το βραβείο Natali, το οποίο θεσπίστηκε το 1992 από την Ευρωπαϊκή Ενωση με σκοπό την προώθηση της ποιοτικής δημοσιογραφίας.