Βικιπαίδεια, γρήγορη «ναι», σίγουρη «όχι»

Νέα εποχή, νέα διαδικτυακά ήθη
Σύμβολο της αλματώδους ανάπτυξης μιας μη θεσμοθετημένης πηγής πληροφόρησης, η ηλεκτρονική συμμετοχική εγκυκλοπαίδεια Βικιπαίδεια κατατάσσεται πρώτη μεταξύ όλων των προτιμήσεων στις μηχανές αναζήτησης. Ο τρόπος λειτουργίας της, αν και δεν είναι αψεγάδιαστος, στηρίζεται σε κανόνες πολύ πιο περίπλοκους από όσο μπορούμε να φανταστούμε.

Τα σύγχρονα online σχέδια καταρτίζονται με πρωτοποριακό τρόπο. Ο κώδικας (1) και οι πληροφορίες παράγονται ανεξάρτητα από τα συνήθη κυκλώματα των κρατικών και εμπορικών φορέων. Στα blogs και τα wikis (2), οι συμμετέχοντες χαίρουν σεβασμού και αναλαμβάνουν ευθύνες ανεξάρτητα από την επαγγελματική ταυτότητά τους. Ο σεβασμός απορρέει εξ ολοκλήρου από την εργασία που προσφέρουν. Στη Βικιπαίδεια (3), τη δωρεάν εγκυκλοπαίδεια που συντάσσεται από τους χρήστες της, οι συντάκτες κατατάσσονται με βάση τον αριθμό των καταχωρίσεών τους ή τον τύπο των άρθρων πάνω στα οποία έχουν εργαστεί.

«Wiki» σημαίνει «γρήγορος» στα χαβανέζικα. Η βασική αρχή ενός «wiki» είναι ότι οποιοσδήποτε μπορεί να δημιουργήσει μια σελίδα στον ιστότοπο, τροποποιώντας μια ήδη υπάρχουσα ή αλλάζοντας την οργάνωση του ιστότοπου.

Οι συντάκτες που εγγράφονται, ακόμα κι αν χρησιμοποιούν ψευδώνυμο, μπορούν να στήσουν μια προσωπική σελίδα, κάνοντας απογραφή των εργασιών τους αλλά και των εκφράσεων εκτίμησης που έλαβαν από τους συνεργάτες τους. Μπορούν, επίσης, να παρακολουθούν τις τροποποιήσεις που γίνονται στα άρθρα που τους ενδιαφέρουν, καταρτίζοντας μια λίστα παρακολούθησης (watch list).

Το μοντέλο ανάπτυξης της Βικιπαίδειας, που ο ισραηλινός καθηγητής Δικαίου Γιοσάι Μπένκλερ βάφτισε «συλλογική παραγωγή από ισότιμους χρήστες» (peer production), απαιτεί μεγάλη αυτονομία των συμμετεχόντων.

Είναι αλήθεια ότι ορισμένοι διακινδυνεύουν να εξαπατηθούν ή να εξαπατήσουν άλλους ανθρώπους, αναφορικά με τις πραγματικές τους δεξιότητες. Ωστόσο, ο Μπένκλερ εκτιμά ότι ο έλεγχος που γίνεται από ισότιμους χρήστες ή ο στατιστικός μέσος όρος (εφόσον ο αριθμός συμμετεχόντων είναι αρκετά αυξημένος) αρκούν ώστε να ρυθμίσουν τις ψευδείς αυτοαξιολογήσεις (4).

Βασισμένη στην επικοινωνία ίσου προς ίσο, η μαζική παραγωγή αντιτίθεται στην απομονωμένη θέση του ειδικού. Ο ιδρυτής της Βικιπαίδειας, Τζίμι Γουέιλς, ανακοίνωσε τον Ιούνιο του 2008 ότι μια ανοιχτή εγκυκλοπαίδεια απαιτεί «απίστευτη ακρίβεια σκέψης», επειδή, «σε αντίθεση με τους "προστατευμένους" συντάκτες μιας κλασικής εγκυκλοπαίδειας με συγκεκριμένα λήμματα», οι άνθρωποι που εργάζονται πάνω σε ανοιχτά προγράμματα είναι εντελώς εκτεθειμένοι «στην αμφισβήτηση εάν χρησιμοποιήσουν σαθρά επιχειρήματα ή εφόσον στηρίξουν τα συμπεράσματά τους επάνω σε εσφαλμένες πηγές» (5).

Η σοφία των πολλών

Με άλλα λόγια, στη Βικιπαίδεια η εξειδίκευση δεν αφορά πλέον ένα «πρόσωπο» αλλά μια «διαδικασία», μέσα από τη συγκέντρωση πολλαπλών προσωπικών απόψεων, μέσα από τη «σοφία του πλήθους». Το κλειδί της επιτυχίας βρίσκεται, λοιπόν, στη συμμετοχή. Και προκειμένου να εξασφαλιστεί μαζικά και με συνεχή ροή, πρέπει πάση θυσία η «βικιπαιδική» εμπειρία να είναι διασκεδαστική και άμεση, εδραιωμένη στην αρχή: «Μπορείτε να εκδώσετε τη σελίδα αυτή αμέσως».

Το πλεονέκτημα του συγκεκριμένου μοντέλου ανάπτυξης είναι ότι τα σχέδια βελτιώνονται πολύ γρήγορα. Η «σοφία του πλήθους» υπονοεί ότι όσο ο αριθμός των ατόμων που κάνουν καταχωρίσεις αυξάνεται τόσο καλύτερη είναι και η ποιότητα των άρθρων. Το αξίωμα αυτό έχει επαληθευτεί εμπειρικά: μια αναφορά που γίνεται για ένα άρθρο της Βικιπαίδειας στα μέσα ενημέρωσης προκαλεί την προσοχή και η ποιότητα βελτιώνεται (6).

Ενα επίσημο κριτήριο προκειμένου να οριστεί ποια θέματα αξίζουν να εμφανίζονται στην εγκυκλοπαίδεια αυτή είναι η «σπουδαιότητα». Το παράδειγμα των επικοινωνιολόγων μιλάει από μόνο του.

Ο Τζέισον Μίτελ, καθηγητής στο Κολέγιο Μίντλμπουρι, γίνεται λήμμα στη Βικιπαίδεια και προσπαθεί, ανεπιτυχώς, να «σβηστεί» επειδή θεωρεί ότι «δεν είναι αρκετά σπουδαίος»! Για ποιο λόγο ο Μίτελ και ο Αλεξάντερ Χαλαβέις (καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κινίπιακ) γίνονται αντικείμενο μιας σελίδας στη Βικιπαίδεια, ενώ άλλοι αμερικανοί πανεπιστημιακοί, πολυγραφότατοι και αντικειμενικά πιο διαπρεπείς, δεν εμφανίζονται σε αυτήν;

Σύμφωνα με τον Χαλαβέις, δύο λόγοι εξηγούν την παρουσία του στη Βικιπαίδεια: Πρώτα απ' όλα, η παρέμβασή του στο Wikimania, την ετήσια διάσκεψη της Βικιπαίδειας, το 2006 και αργότερα όταν προσπάθησε να εισάγει ψευδείς πληροφορίες σε δεκατρία άρθρα της Βικιπαίδειας, προκειμένου να ανακαλύψει πόσος χρόνος θα απαιτούνταν προκειμένου αυτά να διορθωθούν (7).

Επομένως, η καταχώριση στην εγκυκλοπαίδεια φαίνεται να εξαρτάται από κριτήρια το δίχως άλλο υποκειμενικά. Ο Μίτελ συμφωνεί ως προς αυτό: Η σπουδαιότητα είναι μια αξία πολύ πιο σχετική από αυτό που θεωρούν οι χρήστες της Βικιπαίδειας, επειδή είναι εξ ολοκλήρου εξαρτημένη «από τη γνώμη και την κρίση ενός συντάκτη, κυρίως για περιθωριακές σελίδες, όπως η δική μου», υποστηρίζει. Αρκετοί, άλλωστε, είναι οι δυστυχείς συντάκτες που είδαν την εργασία τους να διαγράφεται εξαιτίας του αδυσώπητου χαρακτηρισμού: «Απουσία σπουδαιότητας».

Εκτός από το ζήτημα της καταχώρισης άρθρων προβάλλουν και οι συγκρούσεις των απόψεων, οι οποίες κλονίζουν το σχέδιο. Το τάε κβον ντο είναι μια πολεμική τέχνη αυθεντικά κορεάτικη ή ένα απόσταγμα γιαπωνέζικων πολεμικών τεχνών; Η Τουρκία ανήκει στην Ευρώπη ή στην Ανατολή;

Τα ερωτήματα αυτά, και πολλά ακόμα, απαιτούν καιρό μέχρι να ξεκαθαριστούν, κάποιες φορές ακόμα και χρόνια. Επομένως, οι χρήστες της Βικιπαίδειας δεσμεύονται στο να σέβονται ένα ευρύ φάσμα «δημοκρατικών» διαδικασιών και κανόνων ευγενείας.

Με την πλειονότητα των πρωταγωνιστών ανώνυμη, μόνον η ποιότητα των επιχειρημάτων υποτίθεται ότι υπερισχύει. Εντούτοις, μπορούμε να υποθέσουμε ότι και άλλοι παράγοντες διαδραματίζουν έναν διόλου ευκαταφρόνητο ρόλο.

Επικίνδυνη ανωνυμία

Σαφέστατα, οι πιο δυνατοί χρήστες της Βικιπαίδειας ή αυτοί που μεταχειρίζονται άριστα την αργκό και τις διαδικασίες της είναι εκείνοι που υπερισχύουν, αποθαρρύνοντας τους αντιπάλους τους. Επιπλέον, παρά τη δεοντολογία του προγράμματος η οποία επιβάλλει την ισότητα, φαίνεται ότι ορισμένοι συντάκτες επικαλούνται δεξιότητες ή εξωτερικούς τίτλους.

Η άοκνη δραστηριότητα του χρήστη Ες-Τζέι τού επέτρεψε την πρόσβαση σε όλες, περίπου, τις βαθμίδες ευθύνης που υπάρχουν μέσα στη Βικιπαίδεια. Εχαιρε τέτοιας εκτίμησης, που η έγκυρη επιθεώρηση «The New Yorker» πήρε συνέντευξη από αυτόν στο αφιέρωμα που έκανε στην εγκυκλοπαίδεια. Του προτάθηκε, επίσης, η θέση του διευθυντή κοινότητας (community manager) ή του ρυθμιστή στους κόλπους της Wikia, ενός οργανισμού κερδοσκοπικού χαρακτήρα που ξεκίνησε από τον Τζίμι Γουέιλς το 2004.

Η προσφορά αυτή ήταν μοιραία: το βιογραφικό σημείωμα που ο Ες-Τζέι συμπεριέλαβε στη Wikia δεν είχε απολύτως τίποτα κοινό με το προφίλ που παρουσιάστηκε στους χρήστες της Βικιπαίδειας ή στους αναγνώστες του «The New Yorker». Στην πραγματικότητα, όπως φαινόταν, δεν επρόκειτο για έναν καθηγητή Θρησκευτικών Σπουδών με διδακτορικούς τίτλους στο Δίκαιο και τη Φιλοσοφία, αλλά για έναν νεαρό άνδρα ηλικίας 24 ετών, ο οποίος δεν διέθετε καν πτυχίο.

Ο Ες-Τζέι, ωστόσο, είχε χρησιμοποιήσει πολύ συχνά τα διπλώματά του για να κερδίσει την παρτίδα τη στιγμή της σύγκρουσης. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια μιας συζήτησης για τη χρήση του όρου «imprimatur» στην καθολική θρησκεία, ο άνθρωπός μας υπεραμύνθηκε της χρήσης του βιβλίου «Καθολικισμός για αρχάριους» (8), δηλώνοντας: «Αξιώνω συχνά από τους φοιτητές μου να διαβάζουν αυτό το βιβλίο και βάζω στοίχημα το πτυχίο μου για την αξιοπιστία του» (9).

Οταν αποκαλύφθηκε η απάτη του, ο Ες-Τζέι υποστήριξε ότι είχε δημιουργήσει την ψεύτικη ταυτότητα προκειμένου να προστατευθεί από τους ψυχοπαθείς που κατακλύζουν το Διαδίκτυο. Η δικαιολογία του, όμως, δεν έπεισε κανέναν και έτσι αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τόσο τη Wikia όσο και τη Βικιπαίδεια.

Σε ένα λιβελογράφημα αντι-Web 2.0, ο Αντριου Κιν στηλιτεύει τον «ευγενή ερασιτέχνη», τον οποίο κρίνει αγράμματο και επικίνδυνο, επειδή τα blogs και τα wikis ζημιώνουν τα μέσα ενημέρωσης, καθώς και αυτούς που συντάσσουν όσα συλλέγονται από αυτούς τους ιστότοπους (10). Η ανωνυμία ανοίγει τις πόρτες σε όλες τις μορφές εκμετάλλευσης. Οι ψευδείς καταχωρίσεις μπορούν να υποκινηθούν είτε από συμφέρον είτε από δόλο.

Το 2007, ο Βίρτζιλ Γκουντ δημιουργεί το Wiki Scanner, ένα λογισμικό που αναγνωρίζει τους οργανισμούς που συντάσσουν τα wiki-άρθρα. Αποκαλύπτονται, έτσι, περιπτώσεις απαράδεκτης αυτοπροβολής: για παράδειγμα, κάποιος που έκανε δημοσίευση στη Βικιπαίδεια μέσω της διεύθυνσης ΙΡ (11) του αμερικανού κατασκευαστή των συστημάτων ηλεκτρονικής ψηφοφορίας Diebold, διέγραψε ολόκληρες παραγράφους οι οποίες ανέφεραν τις σοβαρές επιφυλάξεις τις οποίες εξέφραζαν επαγγελματίες της προστασίας των συστημάτων πληροφορικής σχετικά με την αξιοπιστία των Diebold.

Επιπλέον, διέγραψε και όλες εκείνες τις πληροφορίες, σύμφωνα με τις οποίες ο διευθυντής της εταιρείας είχε συγκεντρώσει πόρους για τον πρόεδρο Τζορτζ Μπους (12).

Ομοίως, η δολιοφθορά ανθεί στη Βικιπαίδεια. Η πιο τρανταχτή περίπτωση βανδαλισμού αφορούσε τον Τζον Ζάιγκενταλερ, δημοσιογράφο, συγγραφέα και πρώην συνεργάτη του Ρόμπερτ Κένεντι: Ενας φαρσέρ δημιούργησε, τον Μάιο του 2005, μια βιογραφική σελίδα, όπου επιβεβαίωνε ότι ο Ζάιγκενταλερ, «άμεσα αναμεμειγμένος» στη δολοφονία του Τζον Κένεντι, μετανάστευσε στη Σοβιετική Ενωση το 1971. Η απάτη αποκαλύφθηκε πολύ αργότερα και ο Ζάιγκενταλερ επικοινώνησε με τον Γουέιλς, ο οποίος διέγραψε το άρθρο.

Το θέμα αυτό, βέβαια, ήταν ακραία περίπτωση. Ωστόσο, πόσες πληροφορίες λιγότερο χονδροειδείς και ψεύτικες, που αφορούν πραγματικά πρόσωπα, δεν διαγράφονται ποτέ, είτε επειδή οι ενδιαφερόμενοι δεν έχουν λάβει γνώση είτε επειδή δεν διαθέτουν τα κατάλληλα μέσα για να τις αποκρούσουν;

Η υπόθεση Ζάιγκενταλερ φωτίζει ακόμα ένα μονοπάτι του «βικιπαιδικού» μοντέλου. Στη σελίδα συζήτησης του άρθρου, μόλις αποκαλύφθηκε η φάρσα, αρκετοί σχολιαστές, αντί να συμπαρασταθούν στο θύμα, θύμωσαν, επειδή δεν αποκατέστησε μόνο του την αλήθεια, αλλά απείλησε τη Βικιπαίδεια.

Το να αποδίδεις στον χρήστη την ευθύνη της διόρθωσης του λάθους είναι πράγματι σωστό, όταν τα άτομα επιλέγουν τα ίδια να συμμετάσχουν σε ένα σχέδιο, όπως στην περίπτωση του ελεύθερου λογισμικού. Αλλά αυτή η αξίωση καταντά παράλογη όταν αφορά άτομα που δεν έχουν κανένα δικαίωμα ελέγχου της συμμετοχής τους.

Δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι «τα μάτια του πλήθους» θα καταφέρουν να διορθώσουν όλα τα λάθη.

Ομοίως, οι συλλέκτες σελίδων ή συνδέσμων όπως το Digg δεν παράγουν δείκτες ακριβείας, αλλά δημοφιλίας μεταξύ των χρηστών του λογισμικού, των οποίων αντανακλούν τις επιλογές. Ο Γουέιλς είχε δηλώσει κάποτε: «Εάν δεν είναι στο Google, τότε δεν υπάρχει» (13).

Στο ζήτημα της ακρίβειας, το περιοδικό «Nature» συνέκρινε 42 επιστημονικά άρθρα προερχόμενα αντίστοιχα από τη Βικιπαίδεια και από την Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάννικα. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ήταν ισότιμα σε ποιότητα.

Η Μπριτάννικα, όμως, αμφισβήτησε την ανάλυση (14). Με όρους επιστημονικούς δεν μπορεί να υπάρξει σύγκριση όσον αφορά την εγκυρότητα ανάμεσα στη Βικιπαίδεια και την Μπριτάννικα.

Οι δύο σχολές

Γι' αυτόν το λόγο η ποιότητα των ματιών που εξετάζουν ένα εγκυκλοπαιδικό σχέδιο μετρά ίσως περισσότερο απ' ό,τι ο αριθμός τους. Και είναι αντικειμενικά προτιμότερη μια διαδικασία όπου ο συντάκτης αναλαμβάνει την ευθύνη (συμπεριλαμβανομένης και της νομικής) για αυτά που δημοσιεύει, παρά ένα «συνεχώς ανοιχτό εργοτάξιο» που στερείται κύρους. Παρόλο που ορισμένες σελίδες της Βικιπαίδειας είναι εξαιρετικές (15).

Οι σελίδες των αποκαλούμενων «σκληρών» επιστημών δεν προκαλούν τόσο συχνά την αμφισβήτηση, γιατί είναι εξειδικευμένες, τεχνικές και συνάμα μη ιδεολογικές. Υπάρχουν, βέβαια, εξαιρέσεις -για παράδειγμα, το θέμα του φαινομένου του θερμοκηπίου- αλλά σε γενικές γραμμές κανείς δεν έχει συμφέρον να υπονομεύσει ένα άρθρο για «τη μορφολογία των φυτών» ή τους «διακόπτες υψηλής τάσης».

Οι διθύραμβοι σχετικά με τις δημοκρατικές δυνατότητες της επικοινωνίας στο Διαδίκτυο υπήρξαν σταθερά, και ορθώς, αντικείμενο κριτικής - πολλοί θεώρησαν ότι νομιμοποιείται ένα ολιγαρχικό και άνισο σύστημα (16). Με τον ίδιο τρόπο, η πεποίθηση ότι το ελεύθερο περιεχόμενο θα διαλύσει την οικονομία της αγοράς εξυπηρετεί τα συμφέροντα των κατασκευαστών συστημάτων πληροφορικής και των παρόχων, δημιουργώντας την ανάγκη κατανάλωσης προϊόντων και υπηρεσιών που θα επιτρέψουν την πρόσβαση στο ψηφιακό μάννα (17).

Εντούτοις, όσο σημαντικά κι αν είναι, προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι τα «αριστερά» επιχειρήματα περιορίζονται στην κριτική της μαζικής κουλτούρας. Αυτή κρίνεται πάντοτε ως μυστικοπαθής και λαϊκή κι έτσι αποκρύπτονται τα πραγματικά διακυβεύματα.

Προοδευτική αποχή

Πρέπει να παρατηρήσουμε -και δίκαια- ότι οι προοδευτικές εκκλήσεις για τα συμφέροντα του λαού, την αλληλεγγύη και τη δικαιοσύνη των καταπιεσμένων καταλήγουν συχνά στο κενό. Η αιτία είναι ότι στις μιντιακές κοινωνίες, μόνιμα επικεντρωμένες στην ατομική ευημερία, η πραγματοποίηση μιας προσωπικής δυναμικής έχει περισσότερες πιθανότητες να κινητοποιήσει την κοινωνική δράση (18).

Ακόμα περισσότερο, οι παραδοσιακές πρακτικές του ακτιβισμού -συγκεντρωνόμαστε, διαμαρτυρόμαστε, φωνάζουμε συνθήματα, γυρίζουμε σπίτι μας- στερούνται φρεσκάδας. Επομένως, οι προοδευτικοί θα έπρεπε να εμπνευστούν, παίρνοντας υπόψη τον ρόλο της ατομικής ευχαρίστησης στην επιτυχία της Βικιπαίδειας, επειδή η επιτυχία αυτή θα μπορούσε να σημάνει την απαρχή μιας ανανέωσης της δικής τους πολιτικής δράσης.

Ωστόσο, η έλλειψη ακρίβειας στη Βικιπαίδεια την καθιστά προβληματική. Ο τελικός σκοπός μιας εγκυκλοπαίδειας είναι η αλήθεια.

Η αλήθεια δεν έχει πολιτικό αλλά επιστημονικό στόχο. Για ποιο λόγο, λοιπόν, να μη χρησιμοποιήσει κάποιος σε ένα πολιτικό μοντέλο τον συντονισμό των ατομικών ενθουσιασμών που επιτρέπει η μορφή «wiki»; Εναπόκειται στα κινήματα της αριστεράς να βρουν εξίσου συναρπαστικά σχέδια.

Η ευκολία στην πρόσβαση, όπως επίσης και το ευρύ περιθώριο αυτονομίας αποτελούν κίνητρα για τη δέσμευση των συμμετεχόντων σε ηλεκτρονικά συνεργατικά σχέδια. Υπό την έννοια αυτή, η Βικιπαίδεια είναι ενδεικτική της ανάδυσης ενός καινοτόμου τύπου οργάνωσης, μιας μείξης γραφειοκρατικών, φυλετικών και συλλογικών χαρακτηριστικών.

Επειδή ακριβώς εμπλέκονται συμμετέχοντες στις «online φυλετικές γραφειοκρατίες» «δίνονται», σ' αυτές τόσο δυνατά. Αραγε τα μοντέλα αυτά μπορούν να μεταφερθούν σε ένα μη ψηφιακό περιβάλλον ή θα παραμείνουν ο μυστικός κήπος μιας δικτυωμένης μειονότητας;

(1) ΣτΕ: Κώδικας: το σύνολο των εντολών, γραμμένων σε γλώσσα πληροφορικής, που αποτελούν το λογισμικό. Το λογισμικό των μεγάλων εταιρειών πληροφορικής είναι «κλειστού κώδικα», δηλαδή κανείς δεν μπορεί να έχει πρόσβαση στις εντολές αυτές. Αντίθετα, το ελεύθερο λογισμικό λέγεται και «ανοιχτού κώδικα», γιατί ο καθένας έχει πρόσβαση και μπορεί να το μετατρέψει ανάλογα με τις ανάγκες του ή να το βελτιώσει και να δώσει μια καινούρια «έκδοση στην κυκλοφορία».

(2) Συστήματα διαχείρισης περιεχομένων στα οποία κάθε επισκέπτης που εγγράφεται (ελεύθερα ή έπειτα από έγκριση του ιδιοκτήτη) μπορεί να αλλάξει τις πληροφορίες κατά το δοκούν.

(3) ΣτΕ: wikipedia: η απόδοση Βικιπαίδεια χρησιμοποιείται ευρέως στα ελληνικά. Προέρχεται από τη σύντμηση των λέξεων wiki και εγκυκλοπαίδεια.

(4) Yochai Benkler, «The Wealth of Networks : How Social Production Transforms Market and Freedom», Yale University Press, Νιού Χέιβεν (Κονέκτικατ), 2006.

(5) Jimmy Wales, «The wisdom of crowds», «The Observer», Λονδίνο, 22 Ιουνίου 2008.

(6) Andrew Lih, «Wikipedia as participatory journalism: Reliable sources? Metrics for evaluating collaborative media as a news resource», 5ο Διεθνές Συμπόσιο για την Online Δημοσιογραφία, Οστιν (Τέξας), 16-17 Απριλίου 2004.

(7) Απάντηση: τρεις ώρες κατά μέσο όρο. Το γεγονός, όμως, ότι οι τροποποιήσεις ήταν ομαδοποιημένες, τις καθιστούσε ευκολότερες ως προς τον εντοπισμό τους. Βλ. www.wikipedia.org/wiki/Alexander_Halavais.

(8) John Trigilio και Kenneth Brighenti, «Catholicism for Dummies», Wiley Publishing Inc, Ινδιανάπολις (Ιντιάνα), 2003.

(9) Διαβάστε επίσης Noam Cohen, «Α contributor to wikipedia has his fictional side», «The New York Times», 5 Μαρτίου 2007.

(10) Βλ. Andrew Keen, «The Cult of the Amateur», Doubleday, Νέα Υόρκη, 2007. Ο Keen βρίσκεται σε μια περιοχή πιο ρευστή όταν επεκτείνει την κριτική του για το μοντέλο του Internet στα ΜΜΕ, επειδή το να αντιπαραθέτει κάποιος την «αξιοπιστία» των πληροφοριών που παρέχουν τα μεγάλα μέσα στις ηχηρές δημοσιεύσεις των blogs, συνεπάγεται το να ξεχάσει κάπως γρήγορα τον τρόπο με τον οποίο μετατρέπονται σε ηχώ των απόψεων που εκφράζουν οι ιδιοκτήτες των ΜΜΕ.

(11) Αριθμητική διεύθυνση που προσδιορίζει έναν Η/Υ όταν αυτός συνδέεται σε ένα δίκτυο πληροφοριών.

(12) John Borland, «See who's editing Wikipedia: Diebold, the CIA, a campaign», «Wired», Σαν Φρανσίσκο, 14 Αυγούστου 2007.

(13) Stacy Schiff, «Know it all», «The New Yorker», 31 Ιουλίου 2006.

(14) Το 2007, η Βικιπαίδεια ήταν το 17ο μεγαλύτερο site σε επισκεψιμότητα στο Διαδίκτυο. Η Εγκυκλοπαίδεια Britannica, με τα 100 βραβεία Νόμπελ και τους 4.000 ειδικούς, βρισκόταν στην 5.128η θέση. Βλ. Keen, όπ.π. Εγκυκλοπαίδεια Britannica, «Fatally flawed: Refuting the recent study on encyclopedic accuracy by the journal "Nature"», Μάρτιος 2006.

(15) Τα προγράμματα Citizendium και Veropedia ξεκίνησαν προκειμένου να διορθώσουν τα μειονεκτήματα της Βικιπαίδειας. Το Citizendium, που οργανώθηκε από τον συνιδρυτή της Βικιπαίδειας, Larry Sanger, στοχεύει στο συνδυασμό της ενέργειας του wiki με τις δεξιότητες καταξιωμένων ειδικών. Η Veropedia συμπυκνώνει άρθρα της Βικιπαίδειας σε ένα επίπεδο που κρίνεται άψογο.

(16) Διαβάστε Serge Halimi, «Des cyber-resistants trop euphoriques», «Le Monde diplomatique», Αύγουστος 2000.

(17) Βλ. Jean-Marc Mandosio, «Apres l'effondrement. Notes sur l'utopie neotechnologique», Encyclopedie des nuisances, Παρίσι, 2000.

(18) Βλ. Stephen Duncombe, «Dream: Re-Imagining Progressive Politics in an Age of Fantasy», «The New Press», Νέα Υόρκη, 2007.

* Ο MATHIEU Ο'NEIL είναι ερευνητής, καθηγητής στο Εθνικό Πανεπιστήμιο της Αυστραλίας και στο Πανεπιστήμιο Grenoble-ΙΙΙ (Stendhal), συγγραφέας του βιβλίου «Cyberchiefs:
Autonomy and Authority in Online Tribes», Pluto Press, Λονδίνο, 2009.
Του MATHIEU Ο'NEIL* ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 26/04/2009